پند های کوتاه از نهج البلاغه (11)

معیار زشتى کارها

و احذر کل عمل یعمل به فى السر و یستحیى منه فى العلانیه، و احذر کل عمل اذا سئل عنه صاحبه انکره او اعتذر منه.

نامه/ 69

ترجمه: از کارى که در نهان انجام مى ‏شود، و در آشکار شرم‏آور است، بپرهیز و نیز از کارى که اگر از انجام دهنده‏اش، درباره‏ى آن بپرسند، یا انجام آن را انکار مى ‏کند و یا بخاطر آن پوزش مى ‏طلبد، دورى کن.

شرح: بسیار کسان هستند که دلشان نمى ‏خواهد کار بد انجام دهند و مورد سرزنش مردم و خشم و نارضایى خدا قرار گیرند. ولى چون گاهى نمى ‏توانند فرق میان بد و خوب را تشخیص دهند، بطور ناخواسته و نا آگاهانه مرتکب اعمال ناپسند مى ‏شوند.

از این رو، براى آنکه کار خوب از کار بد مشخص شود، و انسان بتواند فرق بین این دو را بشناسد و کار بد انجام ندهد، امام علیه‏السلام دو قانون و نشانه ساده و آسان تعیین فرموده است: اول آنکه کار بد، آن است که بطور پنهانى و دور از چشم دیگران انجام داده مى ‏شود، زیرا انجام آن بطور آشکار و برابر چشم مردم باعث شرم و خجالت است.

دومین نشانه کار بد، آن است که وقتى انجام دهنده آن را مورد پرسش قرار دهند که چرا چنان کارى کرده است، یا انکار مى‏کند و مى ‏گوید: «من چنین کارى نکرده ‏ام»، و یا بخاطر انجام آن کار عذر خواهى مى‏کند و مى ‏گوید: «مرا ببخشید، از روى نادانى چنین کارى کرده‏ام».

پس ما نیز، هر گاه دیدیم کارى که مى‏خواهیم انجام دهیم، یکى از این دو نشانه را دارد، باید بدانیم که کار بدى است، و از انجام آن خوددارى کنیم.

تمرین بردبارى

ان لم تکن حلیما فتحلم، فانه قل من تشبه بقوم الا اوشک ان یکون منهم.

ح/ 207

ترجمه: اگر بردبار نیستى، خود را وادار به بردبارى کن، زیرا کسى که خود را به گروهى شبیه کند، به زودى از آنان مى‏ شود.

شرح: کسانى هستند که برخى از صفات خوب انسانى، بطور طبیعى، در آنها وجود ندارد. مثلا در طبیعت آنها، از آغاز، صفت حلم و بردبارى وجود نداشته است، و همواره در برابر کوچکترین ناملایمى، آرامش خود را از کف داده، و دست به کارهایى زده‏اند که باعث ایجاد مشکلات و ناراحتیهاى فراوانى شده است.بهترین راهى که براى اینگونه افراد وجود دارد، آن است که با اراده و تمرین، خود را به آن صفت عادت دهند، تا رفته رفته، بر اثر عادت، آن صفت خوب جزو وجود آنها شود.

امام علیه‏السلام، به عنوان نمونه، صفت «بردبارى» را مطرح ساخته و درباره‏ى آن فرموده است: اگر خصلت حلم و بردبارى،در طبیعت شما وجود ندارد، دلیل بر آن نیست که هرگز نمى ‏توانید حلیم و بردبار شوید. کافى است که براى مدتى، خود را به بردبارى وادار سازید یعنى در برابر مسائلى که آرامش شما را بر هم مى‏ زند، سعى کنید رفتارتان شبیه کسى باشد که بطور طبیعى بردبار است و در برابر چنان مسئله‏یى، آرامش خود را با بردبارى حفظ مى ‏کند. وقتى مدتى به این کار ادامه دادید و رفتارى شبیه رفتار اشخاص بردبار در پیش گرفتید، رفته رفته عادت مى ‏کنید که هر وقت با چنان مسائلى روبرو شدید، همان رفتار را از خود نشان دهید.

به این ترتیب، صفاتى که در طبیعت شما وجود ندارد، بر اثر تمرین به صورت یک عادت در شما ایجاد مى ‏شود. بطوریکه دیگر کسى نمى ‏تواند تشخیص دهد که آن صفت خوب، از آغاز در طبیعت شما وجود داشته است، یا خود، با تمرین و عادت، آنرا در وجودتان ایجاد کرده‏اید.

زبان عاقل و زبان احمق

لسان العاقل وراء قلبه و قلب الاحمق وراء لسانه.

ح/ 40

ترجمه: زبان عاقل، پشت قلب او قرار دارد، و قلب احمق، پشت زبان او جاى گرفته است (عاقل با اندیشه سخن مى‏گوید و نادان بى‏ فکر).

شرح: انسان عاقل، وقتى بخواهد سخنى بر زبان آورد، نخست به دل و اندیشه‏ى خود مراجعه مى ‏کند، معنى آن سخن و نیکى یا بدى آن را با عقل و شعور خود مى ‏سنجد، نتیجه‏یى را که ممکن است از آن حاصل شود حساب مى‏کند، و هنگامى که به درستى و خوبى سخن خود اطمینان یافت، آن را بر زبان مى ‏آورد.پس عاقل، قلب و اندیشه خود را پیش از زبانش به کار مى ‏اندازد، و زبانش را پشت سر عقل و شعور خود نگاه مى ‏دارد.اما احمق، بر عکس رفتار مى ‏کند. یعنى هر سخنى که به زبانش آمد، نسنجیده و بدون فکر و اندیشه بیان مى ‏کند، و پس از آن که سخن او، در دیگران، تاثیر بد گذاشت، تازه بفکر مى ‏افتد که آیا سخنش درست بوده یا نادرست. یعنى احمق، نخست زبان خود را به کار مى‏اندازد و نسنجیده حرف مى‏زند، و بعد از آن، به قلب و عقل خود مراجعه مى ‏کند و درباره نیک و بد سخن خود و نتیجه و حاصل آن مى ‏اندیشد.

به همین دلیل است که خردمندان، از قدیم گفته‏اند: سخنى که درباره‏ى آن کاملا فکر نکرده‏اى، بر زبان میاور.

اینچنین مالى از دست نمى ‏رود

لم یذهب من مالک ما وعظک.

ح/ 196

ترجمه: مالى که از دستت رفت و تو را پندى آموخت، از دست رفته مپندار.

شرح: انسان وقتى قسمتى از مال خود را از دست مى‏دهد، غمگین و افسرده مى ‏شود و به خاطر مال از دست رفته، غصه مى‏خورد. زیرا معمولا اینطور تصور مى ‏شود که مالى که از کف رفت، بیهوده تلف شده است و دیگر جبران نخواهد شد.

اما حقیقت این است که مال از دست رفته، بکلى تلف و نابود نمى ‏شود، بلکه با از بین رفتن آن، نتیجه و فایده‏یى براى صاحبش به جاى مى ‏ماند، که گاهى ممکن است بیش از آن مال، ارزش داشته باشد. و این نتیجه و فایده، تجربه‏یى است که شخص، در برابر از کف دادن مال خود، به دست مى ‏آورد.

اینکه بسیارى از مردم، تجربه را گرانبهاتر و با ارزش‏تر از مال مى ‏دانند، براى آن است که مال، هر اندازه هم که باشد، براى همیشه باقى نمى ‏ماند و بالاخره روزى، تمام مى ‏شود، ولى تجربه، سرمایه‏یى است که هرگز تمام نمى ‏شود، و همیشه و در هر حالى هم در دسترس قرار دارد و مى‏توان از آن استفاده کرد.

پس اگر ما نیز مالى را از دست دادیم، ولى در کارى که مال خود را بخاطر آن از کف داده‏ایم، تجربه‏یى به دست آوردیم، باید بدانیم که آن مال را، بیهوده و رایگان از دست نداده ‏ایم. بلکه به جاى آن، سرمایه گرانبهاترى به دست آوردیم که چه بسا در طول زندگى، بسیار بیشتر از آن مال به دردمان خواهد خورد.

اما آنچه که در خور تامل است این است که انسان نباید هیچ کارى را بدون فکر و دقت انجام دهد زیرا بالاخره از دست دادن مال موجب ضرر و دلیل کم دقتى است .

عمل و نسب

من ابطا به عمله لم یسرع به نسبه.

ح / 23

ترجمه: کسى که به خاطر کردارش عقب مانده است، با اتکاء به اصل و نسب، نمى ‏تواند پیش بیفتد.

شرح: انسان باید کردار نیکو داشته باشد، و تنها به اتکاء کردار خود، به سوى آسایش دنیا و سعادت آخرت پیش برود. زیرا در قانون الهى، کردار هیچکس را به حساب کس دیگر نمى ‏نویسند و پاداش هیچکس را به بستگان و نزدیکان او نمى ‏دهند.

ما، در تاریخ اسلام مى ‏بینیم که حتى فرزندان امامان معصوم نیز، با آن که پدرشان «ولى» خدا، و پیشواى مسلمانان بوده‏اند، از سزاى کردار خود، در امان نمى‏مانند. مثلا، پس از رحلت حضرت امام حسن عسکرى (ع)، پسر بزرگتر آن حضرت، مى‏خواست حق امامت حضرت امام زمان (عج) را پایمال کند، و خود رهبرى مسلمین را به عهده بگیرد. ولى خداوند او را رسوا کرد، و با آن که پدرش و تمام اجدادش امام و معصوم بودند، خود او گمراه شد و نتوانست از اصل و نسب شریفى که داشت، استفاده کند و پیش بیفتد. و علت این امر آن بود که وى کردار خوبى نداشت و به همین دلیل در دنیا و آخرت عقب افتاده بود.

پس انسان، نمى ‏تواند به پدر و مادر و اجداد شریف و بزرگوارش، که در تقوى یا علم یا هنر احترام و اعتبار داشته‏اند، متکى باشد. و نمى‏تواند به اتکاء آنها، به کردار خود بى ‏توجهى کند. یعنى عبادت و بندگى خداوند را بجاى نیاورد، و براى پیشرفت زندگى رستگارى آخرت خود هیچ کارى انجام ندهد، ولى بخاطر اصل و نسب خود، منتظر باشد که در این دنیا به مقام و منزلت و احترام برسد، و در آن دنیا هم پاداش نیکو بگیرد.

بنیاد نهج البلاغه هیات تحریریه

پند های کوتاه از نهج البلاغه(9)

ستیزه‏جویى

لا تدعون الى مبارزه، و ان دعیت الیها فاجب، فان الداعى باغ و الباغى مصروع.

ح/ 233

ترجمه: کسى را به ستیز دعوت مکن، اما اگر تو را به مبارزه‏اى دعوت کردند، براى دفاع از خود، جنگ را قبول کن. زیرا شخص ستیزه‏جو، ستمگر است، و ستمگر بر خاک مى‏افتد و مغلوب مى ‏شود.

شرح: یکى از افتخارات فراوان اسلام، این است که در دستورات آن هیچگاه دعوت به ستیزه وجود ندارد. زیرا اسلام، دین صلح و صفا و آشتى است، و قادر است که تمام مسائل را با منطق قوى و دلایل روشن و محکم خود حل کند. و به خاطر همین برخوردارى از منطق و دلیل است که هیچگاه پیغمبر (ص) و ائمه معصوم (ع) لازم نمى‏دیدند کارها را با زور پیش ببرند، و رفتار جنگ طلبانه داشته باشند و جنگى را شروع کنند.

در جنگهاى صدر اسلام، هیچگاه حضرت محمد (ص) و مسلمانان براى جنگ پیشقدم نمى‏شدند و به جنگ کسى نمى ‏رفتند. بلکه این دشمنان اسلام بودند که یا بطرف مسلمانان لشکرکشى مى‏کردند، یا آنقدر به آزار و اذیت و شکنجه مسلمین مى‏پرداختند که آنها هم براى دفاع از خود ناچار از جنگیدن مى ‏شدند.

دلیل اینکه اسلام، پیشقدم شدن در جنگ و جنگ طلب بودن را جایز نمى‏داند، این است که هر کس جنگ طلب باشد، و با برپا کردن جنگ به کشتار و تجاوز دست بزند، «ستمگر» است. و ستمگر نیز، سرانجام بر خاک مى‏افتد و مغلوب مى‏شود. پس اسلام، هرگز دستور جنگ طلبى نمى‏دهد، چون هرگز نمى‏خواهد پیروانش ستمگر باشند.اما، همان اندازه که اسلام، مسلمانان را از جنگ طلبى بر حذر مى‏دارد، به همان اندازه هم، هر مسلمانى را موظف مى‏سازد که در برابر جنگ طلبها، از خود دفاع کند. زیرا دفاع نکردن در برابر جنگ طلبها، دلیل خوارى و زبونى است، و اسلام هرگز نمى‏خواهد که پیروانش خوار و زبون باشند و به دیگران، اجازه کشتار و تجاوز بدهند.

به همین دلیل است که امام علیه‏السلام نیز مى‏فرماید که مسلمانان نباید جنگ طلب باشند، اما اگر جنگى به آنها تحمیل شد، باید بهر قیمتى که هست از خود دفاع کنند و حتى «با چنگ و دندان به جهاد برخیزند و به زمزمه‏هاى شوم صلح و سازش اعتنا نکنند».

چه بسا که یکبار خوردن

کم من اکله منعت اکلات.

ح/ 171

ترجمه: بسا که یک بار خوردن چیزى، تو را از خوردن بسیارى از خوردنیهاى دیگر، محروم مى ‏کند.

شرح: گاهى کسى را مى‏بینیم که سر سفره، به غذائى مى‏رسد که با وضع مزاجى آن روز او سازگار نیست و نباید از آن بخورد. اما او نمى‏تواند از هوس خوردن جلوگیرى کند، و از آن غذاى ناسازگار مى‏خورد، و چند ساعت بعد، به بستر بیمارى مى‏افتد. یا گاهى، کس دیگرى را مى‏بینیم، که ناراحتى مزاجى ندارد، ولى در خوردن غذا، چنان افراط و زیاده‏روى مى‏کند که بیمار مى ‏شود.

در هر حال، اینگونه افراد، بخاطر آن که نتوانسته‏اند شکم خود را نگاه دارند چنان بیمار و نزار مى‏شوند، که تا مدتها از خوردن بسیارى از غذاها و میوه‏ها و خوراکى‏ها محروم مى‏شوند. و به دستور پزشک تا چند روز، جز غذائى ساده، نمى‏توانند به چیز

دیگرى لب بزنند.در حالیکه اگر آن یکى ناپرهیزى نمى‏کرد، و این یکى به افراط و زیاده روى نمى‏پرداخت هر دو، در روزهاى بعد نیز مى ‏توانستند از هر نوع خوراکى استفاده کنند، و ناچار از تحمل چند روز پرهیز و محرومیت نمى ‏شدند.

این سخن امام علیه‏السلام، به ما مى‏آموزد که: در هر کارى، باید به عاقبت آن هم بیندیشیم و صلاح خود را تشخیص دهیم. یعنى اگر دیدیم، در کارى، با یکبار استفاده کردن، چندین استفاده بعدى را از دست مى‏دهیم، باید از انجام آن کار، خوددارى کنیم.

صبر و ظفر

لا یعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان.

ح/ 153

ترجمه: شخص بردبار و شکیبا، پیروزى را، سرانجام از دست نخواهد داد، هر چند روزگارى دراز بر او بگذرد.

شرح: انسان براى به دست آوردن پیروزى، باید صبر و شکیبائى داشته باشد. زیرا کسى که در برابر مشکلات زندگى، صبور و بردبار باشد، مى‏تواند با حوصله و شکیبائى، سر فرصت، فکر کند و راههاى مختلف را بررسى و آزمایش کند، و سرانجام، از میان آنها، راهى را که به پیروزى مى‏رسد برگزیند. ولى افراد شتاب زده، که براى انجام هر کارى، عجله مى‏کنند و حاضر نیستند صبر و آرامش بکار برند، در برابر مشکلات دست و پاى خود را گم مى‏کنند و هیچگاه نمى‏توانند یک راه حل منطقى و درست پیدا کنند.

یک ضرب المثل فارسى مى‏گوید: «صبر تلخ است ولیکن بر شیرین دارد». و ضرب المثل دیگرى هم مى‏گوید: «گر صبر کنى،زغوره حلوا سازى«. این دو ضرب المثل، که تقریبا معنى یکسانى دارند، به خوبى ارزش و کار سازى صبر و بردبارى را نشان مى‏دهند. وقتى درخت »مو« شروع به میوه دادن مى‏کند، میوه‏هایش به صورت دانه‏هاى ریزى بنام »غوره« است که مزه‏یى بسیار ترش دارد و قابل خوردن نیست. اگر کسى چند ماه صبر کند، این غوره‏هاى ترش، به انگورهاى شیرین و آبدار مبدل مى‏شوند، که مى‏تواند با آن، شیرین‏ترین حلواها را نیز بسازد. اما کسى که صبر نداشته باشد، و براى استفاده از میوه درخت مو عجله کند، از عجله خود فایده‏ئى نخواهد برد. چون هر کدام از غوره‏ها که به دهان بگذارد، کمترین اثرى از شیرینى در آن نخواهد دید.

پس صبر و شکیبائى، اگر چه ممکن است تلخ و دشوار باشد، و اگر چه ممکن است سالیان دراز طول بکشد ولى سرانجام به پیروزى منتهى مى‏شود. همچنانکه در قرآن کریم نیز صبر بعنوان یکى از عبادات ذکر شده است.

میانه‏ رو تنگدست نمى ‏شود

ما اعال من اقتصد.

ح/ 140

ترجمه: کسى که در خرج کردن میانه روى کند، تنگدست نمى ‏شود.

شرح: بهترین راه، براى داشتن یک زندگى آسوده و راحت، میانه روى در خرج کردن است. و این، راهى است که اسلام و قرآن به ما مى‏آموزند. خداوند، در قرآن کریم، به مومنان مى‏فرماید: که باید در زندگى میانه‏رو باشند. یعنى نه آنقدر خسیس باشند و کم خرج کنند که حتى آسایش خود و خانواده‏شان خراب شود، و نه آنقدر ولخرج باشند و مال خود را دور بریزند که به فقر و تنگدستى دچار شوند.

سخن امام علیه‏السلام نیز به ما مى‏آموزد: انسان، هر قدر هم که درآمد زیادى داشته باشد، اگر در خرج کردن اندازه نگه ندارد، درآمدش تمام مى‏شود، و خودش نیز تنگدست و محتاج مى‏شود. اما کسى که عقل معاش دارد و پولش را به اندازه خرج مى ‏کند، هیچگاه تنگدست و محتاج نخواهد شد.

بنیاد نهج البلاغه هیات تحریریه