ندای وحی

فراگرد

منظور از فراگرد (Process) به عنوان یکی از اجزاء نظام تعلیم و تربیت، تعامل اجزا مختلفی است که به صورت درونداد به سیستم آموزشی وارد شده اند. بر این اساس دانش آموزان و رفتارهای ورودی آنان - ویژگی های فطری آدمی - روشهای برخورد معلمان و متعلمان - شیوه های آموزش - محتوای آموزشی - و موارد و نحوه بکارگیری تشویق و تنبیه، از جمله موارد قابل توجه در مرحله فراگرد هستند.
یکی از موارد توجه قرآن کریم، شیوه و روش تعلیم و تربیت است که در آیاتی همچون 90 و 101 و 102 و 116 از سوره مائده و آیات 9 و 11 و 12 و 105 و 107 سوره انعام به آن اشاره شده است. در خصوص روش تعلیم و تربیت، ابتدا قرآن کریم در آیه 83 - مائده، فطرت آدمی را مورد اشاره قرار داده و استماع آیات قرآنی را باعث هدایت و ایمان گروه مسیحیان به خدا و رسول عنوان می دارد. اکثر تفاسیر و از جمله تفسیر جامع (ج 2، ص 249)، در تفسیر این آیه به داستان مهاجرت مسلمانان قریش به حبشه و بیان آیات الهی برای نجاشی و قسیسین که باعث گریستن آنها و اختیار اسلام بوده است، اشاره داشته اند. بر این اساس، فطرت آدمی دارای زمینه های خوبی و مستعد رشد تلقی شده و این در حالتی است که خمول فطرت و تیرگی غبار بر آن مؤثر نگردیده باشد.
در روش تعلیم و تربیت، چنانکه برخی از صاحبنظران آن را "گرفتن دست آدمی و او را هدایت گام به گام از نفسانیات حیوانی به کمایات انسانی ذکر نموده اوند"، قرآن کریم نیز در آیه 90 از سوره مائده در شرایطی پرهیز از شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه را پلید و شیطانی عنوان می دارد که در آیاتی قبل از آن و به گونه ای تدریجی، مذمت و ناپسندی آنها را برای آدمیان آن مقطع زمانی عنوان داشته است. اگرچه در منابع تفسیری متفاوت از قبیل تفسیر اختصاصی اثنی عشری - تفسیر اختصاصی آسان - تفسیر نمونه - تفسیر احسن الحدیث - تفسیر عمومی منهج الصادقین - و مواهب علیه به آیات دیگر قرآن کریم در مذمت شرب خمر و مسکرات اشاره شده است، لیکن در تفسیر نور (ج 3، ص 90)، قرائتی (1376) سیر نزول آیات را مشخص نموده و تحریم شراب را به صورت تدریجی عنوان داشته است. وی در این خصوص و برای آیه 90 مائده می نویسد.
"اول آیه ای آمد که از خرما و انگور، هم رزق تهیه می شود، و هم مست کننده است (5) و اشاره به مست کنندگی، بیان بدی آن بود. سپس به منافع قمار و شراب، و بیشتر بودن گناهانش از منافعش اشاره کرد. (6) بعداً آیه ای آمد که در حال مستی نماز نخوانید. (7) سپس آیه فوق که آن را پلید و عملی شیطانی و حرام دانست"
بنابراین از این آیه و سیر آیات تحریم شراب که در آن برهه زمانی ریشه ای عمیق در میان اعراب جاهلیت داشته است، به سادگی می توان دریافت که به تناسب شرایط و ویژگی های محیط و آدمی، فرایند تربیت باید تدریجی و گام به گام باشد که در غیر اینصورت نتیجه لازم حاصل نخواهد گردید.
از موارد دیگری که در خصوص روش های آموزشی می توان به آن اشاره نمود، عدم ارائه پیام به صورت مستقیم است که می تواند در مواردی دارای نتایج مناسب تری در مقایسه با پیام های مستقیم باشد. امروزه در روان شناسی اجتماعی (مثلاً ارونسون (1972) ترجمه شکرکن (1371) ص 91) نیز پیام های پنهان (Subliminal Messagr) دارای اثر بخشی بیشتری نسبت به پیام های مستقیم در تغییر نگرش ها و احساسات فرد معرفی شده اند. چرا که در پیام های مستقیم، مخاطب احساس می نماید که در معرض تهاجم ایده ای ناسازگار با ساختار سازمان یافته شخصیتی - عاطفی است و بنابراین به طور ناخودآگاه نسبت به ایجاد دیواره ای برای مقاومت از ارزش های قبلی مبادرت می نماید. در آیه 116 از سوره مائده، به خطاب قرار دادن حضرت عیسی توسط خداوند حکیم اشاره شده و به گونه ای استفهامی آورده شده است که: "ای عیسی ابن مریم! آیا تو به مردم گفتی که به جای خداوند، مرا و مادرم را به عنوان دو معبود بگیرید؟..." و سپس حضرت عیسی ابن مریم، به تسبیح خداوند و ضرورت ستایش خداوند می پردازد.
یکی از پیام های ارئه شده این آیه در تفسیر نور، تصریح به این نکته است که "گاهی به در می گویند تا دیوار بشنود" و این نمونه ای از ضرورت ارائه پیام هایی به صورت غیر مستقیم و در مواردی است که دارای اثربخشی بیشتری باشند. لیکن در مواردی که مخاطبین قابلیت دریافت و تأمل در فلسفه احکام را از طریق استدلال داشته باشند، قرآن کریم به باین استدلال در این موارد پرداخته و به عنوان نمونه در آیه 91 از سوره مائده که در مذمت شراب و قمار نازل شده است، دلایلی را بدین شرح عنوان می دارد:
"قطعاً شیطان می خواهد به وسیله شراب و قمار، میان شما دشمنی و کینه بیفکند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد. پس (با این همه مفاسد) آیا دست بر می دارید؟
در تفسیر این آیه قرائتی (1376، ج 3، ص 107) ضمن اینکه تأکید قرآن را در بیان فلسفه تحریم بر روی دو نکته ضرر اجتماعی و ضرر معنوی انسان تصریح می دارد، یکی از پیام های تربیتی را برای تأثیر کلام، بیان فلسفه احکام ذکر می کند. در راستای همین نکته (استدلال و قبول از طریق ذهن)، آیات 76 تا 78 سوره انعام نیز دارای اشاراتی در خصوص سئوالات اساسی حضرت ابراهیم پیرامون جهان شناسی و خداشناسی از طریق استدلال است. در این سه آیه، ابتدا توجه ابراهیم به ستاره ها و ماه و خورشید اشاره شده و سپس با غروب و افول هر یک، سخنان ابراهیم از خود و در جمع مشرکان برجسته می شود که ایا خدای افول کننده و متغییر می تواند خدای آفریننده و وجود مطلق باشد؟
علامه طباطبایی (ج 7، ص 244) در تفسیر این سه آیه به اهمیت استدلال در شناخت تأکید داشته و ضمن رد کافر شدن حضرت ابراهیم علیه السلام از طریق این سئوالات، ضمن اینکه ابراهیم را در ایام طفولیت معرفی می نماید، به ضرورت وجود فرضیاتی در علم و مح زدن پیوسته این فرضیات اشاره نموده و بر این نکته تصریح می نماید که تا مادامی که فرد استدلالش تمام نشده و به نتیجه نرسیده باشد، تکلیفش یکسره نشده است.
نکته دیگری را که می توان از این آیه برداشت نمود، همان تدریجی بودن آموزش و طرح سئوالاتی برای مخاطبین است که از این طریق بتوان قدرت پذیرش را برای مخاطبین تا اعلی درجه ممکن افزایش داد. قرائتی (1376، ج 3، ص 321) در تفسیر نور پیام هایی را برای این سه آیه ذکر نموده است. از جمله این پیام ها می توان به موارد بیدار کردن فطرت - فعال کردن اندیشه ها - توجه به احساسات - بهره گیری از روش گام به گام در آموزش - و آزمون فرض های متعدد جهت دریافت حقیقت اشاره نمود.
علاوه بر آنچه که در ضرورت استدلال برای دریافت مفاهیم توسط مخاطبین آورده شده است، تنوع در بیان استدلال و وسایل آموزشی نیز از جمله موارد حائز اهمیتی است که قرآن کریم در آیه 105 سوره انعام به آن اشاره داشته است. در این آیه آورده شده است:
"و بدین سان آیات را (در شکل های گوناگون) بیان می کنیم، تا (مبادا) بگویند تو (نزد کسی) درس خوانده ای و برای کسانی بیان می کنیم که اهل فهم و علم باشند."
در تفسیر اختصاصی روض الجنان و روح الجنان (ج 7، ص 417) آورده شده است که "بعضی درباره (نصرف) گفته اند که تصریف به معنای بیان یک معنا است در صورت های گوناگون تا فایده اش جامع تر شود." در تفسیر مجمع البیان نیز (ج 8، ص 216) به پی بردن حقیقت و شناخت واقعیت توسط علمای صاحب عقل و اندیشه اشاره شده است.
براساس آنچه که در آیات مرتبط با بخش قرار گد نظام آموزشی آورده شد، حقیقت یابی فطرت آدمی - ضرورت استدلال برای آدمی و در جهت دریافت حقایق - و تنوع در شیوه های استدلال، از جمله اموری هستند که شناخت و عمل به آنها می توانند افراد متعلم را در جهت کسب حقایق کمک نموده و وظایف پیامبران و رهبران دینی را در حدود مربیان و معلمان جامعه تحدید نمایند. چنانچه در آیه 107 سوره انعام، سنت الهی در فلسفه بعثت انبیاء، نگهبان بودن بر آدمیان معرفی نشده و پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تصریح می شود که عهده دار ایمان آوردن آدمیان نیست. در تفسیر نور (ج 3، ص 361)، مفسر با استناد به (ما جعلناک علیهم حفیظاً)، پیامبران الهی را به عنوان مربی و معلم و نه زندانبانانی که با زور و تحمیل به دستور دهی بپردازند، معرفی می نماید.
دو نکته دیگر قابل ذکر در خصوص روش های تربیتی، یکی ضرورت ارائه الگو به آدمی در جهت تربیت و دیگری ضرورت تلفیق تشویق و تنبیه در جریان آموزش و تربیت است. در خصوص نکته نخست، در آیه 9 از سوره انعام آورده شده است:
"حتی اگر (پیامبر شما را) فرشته قرار می دادیم، حتماً او را به صورت مردمی می ساختیم و شبهه ای که اکنون با آن حق را می پوشانند، همچنان بر آنان می پوشاندیم"
در تفسیر نور (ج 3، ص 229) و در ذیل این آیه برای تربیت و دعوت، ضرورت ارائه الگوهای مردمی به آدمیان ارائه شده تا از این طریق بتوانند در دعوت ها و اعمال پیشگام مردم باشند. در مجموعه تفاسیر دیگر نیز در تفسیر این آیه به دلایل عدم گزینش فرشتگان به جای پیامبران الهی تاکید شده و عدم سنخیت جنس آنان با آدمیان و همینطور عدم سازگاری جبر و اختیار در تربیت و کمال مطرح شده است.
در خصوص نکته دوم، یعنی ضرورت تلفیق تشویق و تنبیه نیز آیه 98 سوره انعام قابل استناد است که می فرماید:
"وَ اعلَمُوا أنَّ اللهَ شَدیدُ العِقابِ و إنَّ اللهَ غَفورٌ رَّحیمٌ"
"بدانید که خداوند، سخت کیفر است و خداوند آمرزنده و مهربان است"
اگرچه براساس نظرات ارائه شده در اکثر تفاسیر (ج 4، ص 272) و یا روان جاوید (ج 2، ص 276)، منظور از "عقاب" قبل از "غفور رحیم" قدرت توبه در شکست عقوبت الهی است، لیکن می توان ضرورت تشویق و تنبیه را کنار هم و برای تربیت آدمی نیز از خلال آیه دریافت نمود.
از دیگر نکاتی که در محله فراگرد می تواند مورد توجه واقع شود، گزینش محتوای آموزشی است. براساس آیاتی که ذکر آنها رفت، به پرورش قوه استدلال و تعمق بخشی به مخاطبین توجهی وافر مبذول شده و لذا در این راستا می توان تمامی دروس پرورش دهنده ذهن آدمی را مهم تلقی نمود. لیکن دروسی را می توان به صورت بارزتر مورد تأکید دانست. برای مثال در آیاتی از قبیل آیات 6 و 34 سوره انعام اشاره به فراگیری تاریخ و اهمیت و ضرورت آشنایی با آن و عبرت آموزشی از تاریخ پیشینیان آورده شده است. آیه 6 از سوره انعام که با "الم یروا" آغاز می شود، آدمکی را به دیدن سرگذشت امتهای پیشین و عاقبت آنان مورد سؤال قرار داده و در آیه 34 انعام نیز قرآن کریم، پس از بیان مشکلات و صبر پیامبران پیشین، گزارش گوشه ای از اخبار پیامبران را از طریق تاریخ و برای پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم یادآور می شود. در تفسیر نور (ج 3، ص 225 و 263) برای دو آیه فوق الذکر پیام هایی در راستای عبرت آموزی از تاریخ و سرنوشت دیگران - آشنایی با تاریخ به عنوان یکی از بهترین اهرم های مقاومت در برابر شداید - و ضرورت شناخت تاریخ توسط تمامی افراد و در جهت شناخت نمونه های مشابه خود توسط آدمی ذکر شده است که تماماً بر اهمیت فراگیری تاریخ صحه می گذارند. همچنین در آیه 11 از سوره انعام داریم:
(قُل سیرُوا فی الأرضِ ثُمَّ انظُروُا کَیفَ کانَ عاقِبهُ المُکذِّبین) که قسمت (قُل سیرُوا فی الأرضِ) می تواند تأکیدی بر سیر و سیاحت در تمامی نقاط زمین و قسمت دوم تصریحی بر مطالعه پیشینیان از طریق آثار فرهنگی و زندگی و مطالعه احوالات آنها باشد. از آنجا که فرمان (سیروُا فی الأرضِ) مجموعاً 6 بار در قرآن کریم آورده شده است. (8) بنابراین می توان دروسی در زمینه جغرافیا و مردم شناسی را در این زمینه قابل تأمل دانست و از آنجایی که در ادامه آیه مطالعه سرنوشت آدمیان پیشین تصریح شده است، می توان زمینه هایی را از قبیل تاریخ - هنر - باستان شناسی - و ادبیات و زمینه های وابسته را حائز توجه دانست.
یکی از نکات قابل توجه در این آیه که می تواند در بعد روش ها حائز اهمیت تلقی شود، ضرورت استفاده و بهره گیری از مسافرت ها و اردوهای علمی و تدبر و اندیشه در مشاهدات است. چرا که براساس یافته های علم روان شناختی، آنچه که از طریق حواس مختلف آدمی برای انسان حاصل می شود، از آنچه که تنها از طریق یک حس برای انسان حاصل می شود، اثرش بیشتر و پایدارتر خواهد بود. در تفسیر نمونه (ج 5، ص 162) در ذیل این آیه و برای این ادعا آورده شده است:
"شک نیست که مشاهده آثار گذشتگان و اقوامی که بر اثر پشت پا زدن به حقایق راه فنا و نابودی را پیمودند، تأثیرش بسیار بیشتر از مطالعه تاریخ آنها در کتابهاست، زیرا این آثار حقیقت را محسوس و قابل لمس می سازد.
از آنچه که در مطالعه آیات و سوره جزء هفتم و در ارتباط با مرحله فراگرد استنتاج گردید، می توان به نکات تربیتی زیر اشاره نمود:
1. در گزینش روش های تربیتی و محتوای آموزشی، باید به فطرت آدمی توجهی وافر نمود.
2. در تعلیم و تربیت، باید فرایند تربیت و آموزش به گونه ای تدریجی انجام شوند.
3. برای تغییر نگرش ها و عواطف، اثر پیام های غیر مستقیم می تواند از پیام های مستقیم بیشتر باشد.
4. بیان فلسفه احکام (متناسب با ذهن مخاطبین) می تواند باعث دریافت عمیق تر و اثربخشی بیشتر برای یادگیری مخاطبین باشد.
5. کشف حقایق علمی می تواند از طریق فرضیه آزمایی انجام شود.
6. تنوع در بیان استدلال و وسایل آموزشی می تواند دارای منافع بیشتری در جهت یادگیری مخاطبین باشد.
7. در تربیت، ارائه الگویی به آدمی می تواند مفید و مؤثر باشد.
8. تشویق و تنبیه در جریان آموزش می توانند به صورت تلفیق مورد استفاده قرار گیرند.
9. یکی از شیوه های آموزش می تواند پرسش و پاسخ باشد. (اشاره به آیه 14 از سوره انعام).
10. در گزینش محتوای درسی، علاوه بر دروسی که به پرورش قوه تعقّل و استدلال آدمی کمک می نمایند (از قبیل ریاضی - منطق - و امثالهم)، دروس تاریخ - جغرافیا - باستان شناسی - ادبیات - و سایر دروسی که انسان را با احوال پیشینیان آشنا می سازند، از جایگاه رفیعی برخوردارند.

برونداد و محصول نهایی:

منظور از برونداد و محصول نهایی در یک نظام آموزشی متفاوت است. چنانچه در مقدمه گذشت، منظور از برونداد، محصول آنی نظام آموشی گذشت، منظور از برونداد، محصول آنی نظام آموزشی و منظور از محصول نهایی منافعی است که فرد خارج گشته، از نظام به دنبال داشته و تأثیراتی را بر سیستم های پیرامونی اجتماعی - اقتصادی - سیاسی و... خویش بر جای می گذارد. در این خصوص و براساس کنکاش در میان آیات جزء هفتم، تنها آیه 100 از سوره مائده جلب توجه نموده که ملاک اساسی برای آدمی را در ارزش حق و باطل معرفی نموده و کثرت و قلت دیگر آدمیان را ملاکی برای انتخاب انسان نمی داند. در این آیه آمده است:
"(به مردم) بگو: پلید و پاک، برابر نیست، گرچه زیادی ناپاک تو را به تعجب وا دارد. پس ای صاحبان خرد، از خدا پروا کنید، باشد که رستگار شوید.
در تفسیر اختصاصی کشف الحقایق (ج 1، ص 519) و در ذیل این آیه آورده شده است که "ای انسان اگرچه کثرت خبیثان و افزونی جهال تو را به تعجب آورد (پس بدان اینها نزد خداوند تعالی برابر بیمقدار هستند)"
نکته ای که از این آیه و با کمک از تفسیر نور (ج 3، ص 184) در خصوص ارزشیابی از برونداد و محصول نهایی نظام تعلیم و تربیت می توان دریافت نمود، عبارت است از:
1. آیا انسان در ملاک های ارزشی، هب حق و باطل توجه دارد و یا کثرت و قلت؟ به عبارت دیگر آیا شخصیتی نقاد و شجاع برای دفاع از ارزیابی های عقلانی تربیت نموده ایم و یا انسانی تابع و دنباله رو؟

بحث پایانی:

باید توجه وافر داشت که قرآن به عنوان کتاب راهنمای تربیت و زندگی انسان، لازم است که به گونه ای کامل مورد بررسی قرار گیرد. ارتباط طولی و عرضی آیات با همدیگر (از حیث تقدّم و تأخر نزول و تصریح و تأکید چند نوبته) از موارد قابل توجه در متون تفسیری است. حال اینکه در این پژوهش، تنها آیات یک جزء قرآن و بدون توجه به سایر آیات.
منابع:
1. قرآن کریم - ترجمه الهی قمشه ای - چاپ اسماعیلیان - 1375.
2. ارونسون، الیور (1371) -روان شناسی اجتماعی- ترجمه حسین شکر کن - چاپ هفتم - انتشارات رشد.
3. قرائتی، محسن (1376) - تفسیر نور جلد سوم - انتشارات مؤسسه در راه حق.
4. مطهری، مرتضی (1376) - تعلیم و تربیت در اسلام - چاپ سیزدهم - انتشارات صدرا.
5. ولف، ریچارد (1371)، ارزشیابی آموزشی، ترجمه علیرضا کیامنش، مرکز نشر دانشگاهی * از طریق نرم افزار جامع - نشر حدیث اهل البیت علیهم السلام - از تفاسیر ذیل استفاده شده است.
6. حسین بن علی محمد بن الخزاعی النیشابوری - روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن (تفسیر ابوافتوح رازی) - مشهد - بنیاد پژوهش های اسلامی - 1374.
7. شیخ ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی - ترجمه تفسیر مجمع البیان - ترجمه سید ابراهیم میر باقری و دیگران - تهران - انتشارات فراهانی - چاپ اول - 1360.
8. سید محمد حسین الهمدانی، انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران، انتشارات لطفی، 1380.
9. محمد کریم العلوی الحسینی الموسوی، تفسیر کشف الحقایق عن نکت الآیات و الدقائق (کشف الحقایق) - تهران - انتشارات حاج عبدالمجید - چاپ سوم - 1369.

پی نوشت ها :

1. استادیار دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه فردوسی مشهد.
2. در متون تخصصی مربوط به سیستم تعلیم و تربیت، برونداد به محصول آنی نظام تعلیم و تربیت (Output) اطلاق شده که ممکن است دارای نقایصی نیز باشد. حال اینکه پس از بررسی اشکالات و بازخورد مناسب به مراحل قبلی نظام و در جهت بهینه نمودن، انتظار منافع نهایی (Benefits) وجود خواهد داشت.
3. بن جامین بلوم (1956)، به عنوان موفق ترین صاحبنظر تعلیم و تربیت در زمینه طبقه بندی هدفهای آموزشی، انتظارات از یادگیرنده را در سه حیطه شناختی و عاطفی و روانی - حرکتی تفکیک و حیطه شناختی - که مستقیماً با فرایندهای ذهنی و شناختی آدمی مرتبط است - را به شش زیر طبقه دانش (حفظ) - فهم - کاربرد - تحلیل - ترکیب - و ارزشیابی تقسیم نموده است.
4. در این راستا می توان به فرمایش امام علی علیه السلام در نهج البلاغه اشاره نمود که "العلم علمان. علم مسموع و علم مطبوع . و لا ینفع المسموع اذا لم یکن المطبوع" (به نقل از کتاب تعلیم و تربیت در اسلام - شهید مطهری - ص 19).
5. نحل (16)، آیه 67.
6. بقره (2)، آیه 219.
7. نساء (4)، آیه 43.
8. به نقل از تفسیر نور، تألیف محسن قرائتی، ج 3، ص 231.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: