ندای وحی

مفهوم عقل در قرآن

خود واژه «عقل» در قرآن نیامده است اما فعل ثلاثی مجرد از ماده (ع قل) به معنای «دریافتن » و «شناختن » 49 مرتبه به کار رفته است؛ فعل «تعقلون» 24 مربته، فعل «یعقلون» 22 مرتبه و فعل های «عقلوا»، «نعقل» و «یعقل» هر کدام یک مرتبه (عبدالباقی). معنای عقل در قرآن پیوندی نزدیک با مفهوم عقل در شعر جاهلی دارد. این کلمه در دوران جاهلی به معنای «شعوری عملی»ای بود که افراد در اوضاع پیوسته در حال تغییر از خود نشان می دهند.
مرد صاحب عقل کسی بود که اگر در شرایط پیش بینی نشده ای قرار می گرفت می توانست بر مساله یا مشکلی که بدان سبب برایش پیش آمده بود. فایق آید. در قرآن واژه عقل به عنوان اصطلاحی کلیدی، معنای خاص دینی یافته است. بنابر آیات قرآن، عقل قابلیتی انسانی است که انسان به وسیله آن می تواند آیات (=نشانه های خدا) را بشناسد، بفهمد و از ملازمات دینی آنها آگاه شود؛ مثلاً در آیه 24 سوره روم، رعد و برق و بارانی که خدا از آسمان فرو می فرستد تا زمین را پس از مرگ موقتی آن دوباره زنده کند، یا در آیه 35- 34 سوره عنکبوت، شهرهای باستانی ای که در نتیجه فرو ریختن خشم و غضب خدا بر ساکنانشان - به سبب کارهای بدی که کرده اند- ویران شده اند، نشانه هایی برای مردمانی که عقل دارند (یعقلون)، شمرده شده اند (ایزوتسو).
البته در بسیاری از آیات قرآن، عقل با فؤاد یا قلب پیوند خورده است(1) که در معناشناسی قرآنی، نه جایگاه احساسات بلکه ابزار دریافت و فهم تلقی شده اند. عقل در قرآن به مثابه فرایند شناخت که به ایمان می انجامد، دریافت حسی و فهم قلبی را هم شامل می شود و به هر حال بر استفاده از حواس استوار است؛ چنان که در آیاتی از قرآن تاکید شده است کسانی که از عقل خود بهره نمی گیرند، از دیگر توانمندی های حسی انسانی (دیدن، شنیدن و سخن گفتن) هم محروم مانده اند.(2) بنابراین عقل قرآنی، به معنای خرد در دوران معاصر، یعنی حصول علم از طریق اندیشه و فعالیت محض ذهنی و نه به واسطه حواس پنجگانه، نیست (Kermain). واژه عقل در قرآن همواره در سیاق سخن از آیات (الهی) به کار رفته است. در جهان بینی قرآنی همه مخلوقات - هرچه در هستی وجود دارد یا رخ می دهد - نشانه های خدایند. به بیان دیگر خدا یا بشر به واسطه نشانه هایش سخن می گوید. در قرآن از عمل تفسیر همچون خود آیات، گوناگون و متفاوت است. مثلا در آیات 24- 21 سوره روم چهارگونه مختلف (تفکر، علم، سمع، عقل) برای شناخت آیات الهی به دنبال هم ذکر شده اند. روشن است که اینها مترادف نیستند و بر راه های گوناگون دستیابی به فهم دلالت دارند؛ از عقلی(تفکر) و حسی(سمع) گرفته تا اندیشه(عقل) که دیگر موارد را هم شامل می شود. بنابراین می توان گفت عقل در قرآن ناظر به عمل فهم انسانی از آیات الهی است (همو).چنان که در قرآن هم هدف از عقل بیان و تبیین این آیات شمرده شده است.(3) بدین ترتیب، تعقل و اندیشه در قرآن، ابزار و وسیله ای برای دستیبای به مطلوب دیگری است که همانا عبارت است از شناخت خدا، معارف و حقایق دینی، علوم و همچنین شناخت خود انسان برای وصول به قرب الهی که در آیات مختلف قرآن به آن اشاره شده است.(4) در قرآن آیات بسیاری وجود دارد که ما را به تعقل و تفکر دعوت می کند.
این آیات با مضامین گوناگون در صدد ابراز این نکته اند که انسان برای تجربه اندوزی و درس گرفتن از امور مختلف و راهیابی به مقام و بارگاه الهی، چاره ای جز تفکر و تدبر ندارد. به طور مشخص می توان آیاتی را ذکر کرد که بعد از بیان امری خاص، آن را آیه و نشانه ای از جانب خدا قلمداد می کند و نشانه بودن آن را منوط به تعقل و تفکر می داند. ثمره چنین تعقلی آگاهی از اسرار خلقت (5)، کسب تجربه(6) و پرهیز از سفاهت و جهالتی است که باعث تباهی گذشتگان و دوری آنها از مقام قرب الهی شره است (حوزه و دانشگاه، ج2).
بنابر آیات قرآن، تمام انسان ها می توانند حقیقت خداوند را به واسطه استدلال های مناسب و حقایق آشکار بفهمند و کاملا آن را دریابند. در اینجا تاکید بر روشنی و وضوح آیات است.بنابراین کفر در وهله نخست به عدم اراده فرد مربوط نمی شود بلکه به فقدان استعداد و دریافت عقلانی باز می گردد.

فعالیت عقل آن گونه که در قرآن ترسیم شده، صرفا به آیات الهی پیوند می خورد و برخلاف مفهوم خرد در دوران معاصر، فعالیت عقلانی به خود ختم نمی شود بلکه هدف از آن، بازتاب آن چیزی است که قرار است از نشانه ها استنباط شود؛ یعنی عبادت خدا و ایمان به او (Kermani).

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: