جنبه های روانشناختی ماه رمضان

 
روزه ماه به یاد ماندنی است . هستند كسانی كه به هزار یك دلیل و بهانه از زیر بار روزه گرفتن طفره می روند و به همین جهت و به دلیل خاطرات تلخی كه از این ماه دارند روزه برایشان عذاب آور است . اما این تنها یك طرف قضیه است بسیاری هم هستند كه ماه روزه برایشان یاد آور خاطرات بسیار خوش و شیرین است خاطراتی كه از كودكی دارند و هر گاه تداعی می شود آنها را به دنیا های دیگری می برد .

اسباب آمادگى براى میهمانى خدا

توبه، پیش از فرا رسیدن ماه رمضان 

عیون أخبار الرضا علیه‏السلام عن عبدالسلام بن صالح الهرویّ: دَخَلتُ عَلى أبِی الحَسَنِ عَلِیِ بنِ موسَى الرِّضا علیه‏السلام فی آخِرِ جُمُعَةٍ مِن شَعبانَ، فَقالَ لی: «یا أبَا الصَّلتِ، إنَّ شَعبانَ قَد مَضى أكثَرُهُ، و هذا آخِرُ جُمُعَةٍ مِنهُ، فَتَدارَك فیما بَقِیَ مِنهُ تَقصیرَكَ فیما مَضى مِنهُ، و عَلَیكَ بِالإِقبالِ عَلى ما یَعنیكَ و تَركِ ما لا یَعنیكَ، و أكثِر مِنَ الدُّعاءِ وَالاِستِغفارِ و تِلاوَةِ القُرآنِ، و تُب إلَى الله‏ِ مِن ذُنوبِكَ ... . (1) 

درجات میهمان خدا

- قال رسول الله‏ صلى‏ الله ‏علیه ‏و‏آله: إنَّ أیسَرَ مَا افتَرَضَ الله‏ُ تَعالى عَلَى الصّائِمِ فی صِیامِهِ، تَركُ الطَّعامِ وَالشَّرابِ (1) ؛ آسان‏ترین

چیزى كه خداوند بر روزه‏دار در روزه‏دارى‏اش واجب ساخته، نخوردن و نیاشامیدن است.    

فضیلت روزه 

- قال رسول الله‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: جَعَلَ الله‏ُ ... قُرَّةَ عَینی فِی الصَّلاةِ وَالصَّومِ (11) ؛ خداوند، فروغ دیدگانم را در نماز و روزه قرار داده است .

ماه رمضان یكپارچه خیر و بركت

با به خاطر سپردن نكات چهارگانه ى پیش، اكنون مى توان چهره مبارك و سیماى پر خیر و بركت ماه رمضان را مشاهده نمود و به بركت آفرینى آن براى انسان پى برد.

البته این چهره زیبا و سیماى نورانى آنگاه قابل مشاهده است كه پرده از دیدگان آدمى برداشته شود و غبار تن، حجاب رخسار زیباى جان نگردد و خواهش هاى نفسانى، مانع رویت ارتباط میان نیازهاى جان آدمى با حقیقت و ماهیت روح پرور ماه رمضان نباشد و نگاه صحیح نسبت به این ماه و رابطه آن با جان انسانى و نیازهاى او بدست آید. در این صورت لحظه لحظه این ماه و همه آنچه كه به همراه دارد، موجب خیر، بركت و مباركى براى انسانى است كه آن را درك كرده و در آستانش بستر افكنده است. چقدر شنیدنى است این گزارش محمد بن مسلم از امام باقر (ع): “ان الله تعالى ملائكه موكلین بالصائمین یستغفرون لهم فى كل یوم من شهر رمضان الى آخره وینادون الصائمین كل لیله عند افطارهم: ابشروا عباد الله فقد جعتم قلیلا وستشبعون كثیرا بوركتم و بوره فیكم...”31 خداوند داراى ملائكه‌اى است كه وظیفه آنان استغفار نمودن براى روزه داران در هر روز از ماه رمضان تا پایان این ماه است و در هر شب هنگام افطار به روزه داران بشارت مى دهند: اى بندگان خداوند اندكى گرسنگى را چشیدید و بزودى سیر مى گردید. شما و آنچه كه در شماست مبارك گردید.

معنى بركت و مبارك

علماى لغت واژه “بركت” را به فزونى و رشد15 همراه با ثبات و دوام معنى كرده اند.

در كتاب لسان العرب به نقل از ابن عباس آمده است: “معنى بركت فراوانى در هرچیز خیر است”.16 راغب اصفهانى نیز آن را به معناى ثبوت و استقرار خیر الهى در چیزى مى داند، چنانچه بركه “چیزى شبیه حوض” به جایى كه آب در آن مجتمع و مستقر مى گردد، گفته مى شود.17

اما مبارك، به آنچه كه در آن خیر فراوان وجود دارد و از او بروز و صدور مى یابد اطلاق مى گردد. زجاج مى گوید: “مبارك آن چیزى است كه از آن خیر فراوان برآید”18 راغب نیز مى نویسد:” به آنچه كه خیر و فایده الهى در آن ثبوت و استقرار داشته باشد مبارك گفته مى شود”.19

شناسایى و شناساندن ماه رمضان

به مدد و توفیق الهى این نوشتار بر آن است كه به منظور ارایه نگاه صحیح درباره “چیستى ماه رمضان”، به بررسى و بیان ویژگیه، اوصاف و اسامى آن در آیات، روایات و ادعیه بپردازد. هرچند با توجه به فراوانى این اوصاف وویژگى ها همه آن ها در این مقاله نمى گنجد و ناگزیر به بیان چند ویژگى اكتفا مى شود.

شناخت و درك ماه رمضان موجب شكر پروردگار

برخوردارى از درك درست از ماه مبارك رمضان، زمینه و موجبات به دست آوردن مواهب و بركات الهى و هدایا و عطایاى ربانى در این ماه را فراهم مى نماید.

نعمتى بسیار بزرگ و موهبتى بسیار عظیم است كه بى تردید هر كس با بهره مندى از آن نیكبختى خود را رقم زده، قله سعادت و ظفرمندى را فتح كرده و مدال پر افتخار رستگارى را نصیب خود مى كند. نعمتى كه از شدت گرانقدرى و ارجمندى نمى توان براى آن قیمت و بهایى تعیین كرد. از این رو سزاوار است، كسى كه از این نعمت بزرگ بهره مند گردید خداوند را شكر فراوان و سپاس بسیار گوید؛ “لو علمتم ما لكم فى شهر رمضان لزدتم الله تعالى ذكره شكرا”9 اگر آنچه را كه در ماه رمضان براى شما قرار داد شده مى دانستید فراوان شكر خدا مى گذاشتید.

شناخت ماه خدا

نخستین كارى كه باید در ارتباط با “ماه مبارك” انجام گیرد، بدست آوردن نگاه صحیح نسبت به آن مى باشد، نگاهى برگرفته از آنچه كه كتاب خدا و پیشوایان راستین الهى به انسان ارایه كرده اند. بدین ترتیب انسان مومن، در آغاز و پیش از انجام هرگونه رفتار و برخورد با این ماه، در تب و تاب به دست آوردن آگاهى از “چیستى ماه رمضان” و كسب معرفت لازم درباره مقام، موقعیت و جایگاه آن است.

ماه رمضان ماه آمادگی روح برای دریافت حقایق الهی است

نفس روزه دار در این ایام تسبیح است و خواب او عبادت، نه ثواب عبادت! بلکه همه حرکات و سکناتش عبادت است در حقیقت در این ایام خداوند بندگانش را میهمانی کرده تا بندگان در همه ایام سال بتوانند در یاد خدا و عبادت باشند، مگر کسی که همیشه در یاد خداست می تواند گناه کند و حتی می تواند لحظه ای را بگذراند بدون اینکه برای خدا کار کند بنابراین همه اعمال و کردار و گفتارش عبادت است و چنین کسی به کمال الهی نزدیک شده و می تواند رنگ خدا را بپذیرد «صبغة الله و من أحسن من الله صبغة»(بقره/138) که با رنگ و یاد خدا می توان به حیات طیبة نائل شد.

در ماه رمضان خداوند متعال توفيق روزه‏داري را به بندگانش داده است؛ «پس هر كه ماه رمضان را درك كرد، بايد روزه بگيرد.»
انسان افزون بر جنبه مادي و جسمي، داراي بُعد معنوي و روحي هم هست و هر كدام در رسيدن به كمال مطلوب خود، برنامه‏هاي ويژه را نياز دارند، يكي از برنامه‏ها براي تقويت و رشد بُعد معنوي، تقوا و پرهيزگاري است؛ يعني اگر انسان بخواهد خودش را از جنبه معنوي رشد و پرورش دهد و به طهارت و كمال مطلوب برسد، بايد هواي نفس خود را مهار كند و موانع رشد را يكي پس از ديگري بر دارد و خود را سرگرم لذت‏ها و شهوات جسمي نكند. يكي از اعمالي كه در اين راستا مؤثر و مفيد است روزه‏داري است، قرآن كريم مي‏فرمايد: «... اي افرادي كه ايمان آورده‏ايد! روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر پيشينيان از شما نوشته شده، تا پرهيزگار شويد.»

رمضان اسمى از اسماء الهى مى‏باشد و نبايست‏به تنهائى ذكر كرد مثلا بگوئيم، رمضان آمد يا رفت، بلكه بايد گفت ماه رمضان آمد، يعنى ماه را بايد به اسم اضافه نمود، در اين رابطه به سخنان حضرت امام محمد باقر (عليه السلام) گوش فرا مى‏دهيم.
هشام بن سالم نقل روايت مى‏نمايد و مى‏گويد: ما هشت نفر از رجال در محضر حضرت ابى جعفر امام باقر (عليهما السلام) بوديم، پس سخن از رمضان به ميان آورديم.
فقال عليه السلام: لا تقولوا هذا رمضان، و لا ذهب رمضان و لا جاء رمضان، فان رمضان اسم من اسماء الله عز و جل لا يجيى و لا يذهب و انما يجيى‏ء و يذهب الزائل و لكن قولوا شهر رمضان فالشهر المضاف الى الاسم و الاسم اسم الله و هو الشهر الذى انزل فيه القرآن، جعله الله تعالى مثلا و عيدا و كقوله تعالى فى عيسى بن مريم (عليهما السلام) و جعلناه مثلا لبنى اسرائيل. (1)
امام عليه السلام فرمود: نگوئيد اين است رمضان، و نگوئيد رمضان رفت و يا آمد، زيرا رمضان نامى از اسماء الله است كه نمى‏رود و نمى‏آيد كه شى‏ء زائل و نابود شدنى مى‏رود و مى‏آيد، بلكه بگوئيد ماه رمضان، پس ماه را اضافه كنيد در تلفظ به اسم، كه اسم اسم الله مى‏باشد، و ماه رمضان ماهى است، كه قرآن در او نازل شده است، و خداوند آن را مثل و عيد قرار داده است همچنانكه پروردگار بزرگ عيسى بن مريم (سلام الله عليهما) را براى بنى اسرائيل مثل قرار داده است،
و از حضرت على بن ابى طالب (عليه السلام) روايت‏شده كه حضرت فرمود:
«لا تقولوا رمضان و لكن قولوا شهر رمضان فانكم لا تدرون ما رمضان‏» (2)
شما به راستى نمى‏دانيد كه رمضان چيست (و چه فضائلى در او نهفته است)


1- بحار جلد 96، ص 376، طبع اسلاميه
2- بحار، ج 96، ص 377

«یَـأَ ایُّهَا الَّذِینَ امَنُواْ كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»(1) ؛ اى كسانى كه ایمان آورده‏اید! روزه بر شما نوشته (واجب) شده است، آنگونه كه بر كسانى كه پیش از شما بودند، نوشته شده بود. باشد كه پروا كنید!»

- قال الإمام زین العابدین علیه‏السلام: إنَّ الله‏َ افتَرَضَ خَمسا و لَم یَفتَرِض إلاّ حَسَنا جَمیلاً: الصَّلاةَ، وَالزَّكاةَ، وَالحَجَّ، وَالصِّیامَ، و وِلایَتَنا أهلَ البَیتِ
؛‌ خداوند، پنج چیز را واجب كرده است و جز نیكو و زیبا، واجب نكرده است: نماز، زكات، حج، روزه و ولایت ما اهل بیت.

- قال الإمام الباقر علیه‏السلام: بُنِیَ الإِسلامُ عَلى خَمسٍ: إقامِ الصَّلاةِ، و إیتاءِ الزَّكاةِ، و حَجِّ البَیتِ، و صَومِ شَهرِ رَمَضانَ، وَالوِلایَةِ لَنا أهلَ البَیتِ
؛ اسلام بر پنج پایه بنا شده است: برپا داشتن نماز، پرداختن زكات، حجّ خانه خدا، گرفتن روزه ماه رمضان و ولایت ما اهل بیت .

- قال الإمام الصادق علیه‏السلام: ما كَلَّفَ الله‏ُ العِبادَ إلاّ ما یُطیقونَ، إنَّما كَلَّفَهُم فِی الیَومِ وَاللَّیلَةِ خَمسَ صَلَواتٍ، و كَلَّفَهُم مِن كُلِّ مِئَتَی دِرهَمٍ خَمسَةَ دَراهِمَ، و كَلَّفَهُم صِیامَ شَهرِ رَمَضانَ فِی السَّنَةِ
خداوند، بندگان را به چیزى كه تاب نیاورند، موظّف نكرده است. همانا آنان را در شبانه‏روز، به پنج نماز، موظّف ساخته است و از هر دویست درهم، به پنج درهم مكلّف نموده و در سال، به روزه ماه رمضان تكلیف كرده است .

- قال الإمام الصادق علیه‏السلام: یُسأَلُ المَیِّتُ فی قَبرِهِ عَن خَمسٍ: عَن صَلاتِهِ، و زَكاتِهِ، و حَجِّهِ، و صِیامِهِ، و وِلایَتِهِ إیّانا أهلَ البَیتِ
از مرده در قبر درباره پنج چیز سؤال مى‏شود: نمازش، زكاتش، حجّش، روزه‏اش، و ولایتش نسبت به ما اهل بیت .

- قال الإمام علیّ علیه‏السلام: حَرَسَ الله‏ُ عِبادَهُ المُؤمِنینَ بِالصَّلَواتِ وَالزَّكَواتِ و مُجاهَدَةِ الصِّیامِ فِی الأَیّامِ المَفروضاتِ؛ تَسكینا لِأَطرافِهِم، و تَخشیعا لِأَبصارِهِم، و تَذلیلاً لِنُفوسِهِم، و تَخفیضا لِقُلوبِهِم، و إذهابا لِلخُیَلاءِ عَنهُم، ..

خداوند، بندگان مؤمن خویش را با نمازها، زكات‏ها و تلاش براى روزه گرفتن در روزهاى واجب‏ شده، نگهدارى كرده است تا اعضایشان آرامش یابد و چشمانشان خشوع پیدا كند و جان‏هایشان رام گردد و دل‏هایشان متواضع شود و غرور از آنان زدوده گردد، به سبب حكمت‏هایى كه در آنهاست، چون: خاكى شدن چهره‏هاى عزّتمند از روى تواضع، به زمین چسبیدن اعضاى شریف از روى فروتنى، و چسبیدن شكم‏ها به پشت‏ها از روى رام شدن .

گزيده اي از بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامي

خوشا دمی که رسد آرزو به حد کمال
خوشا شبی که به عاشق رسد پیام وصال
تمام عمر اگر بگذرد به درد فراق
چه غم ،چو قلب بود از امید مالا مال
ز زندگانی هشتاد و چارساله به است

*ماه وصال ...ضیافت نور (ویزه نامه ماه مبارک رمضان )*

امام باقرعلیه السلام روایت فرموده كه پیغمبر اكرم(ص) در جمعه آخر ماه شعبان پس از ستایش و ثنای خداوند فرمود: ای مردم ماهی بر شما سایه افكنده است كه در آن ماه شبی است كه از هزار ماه نیكوتر است، و آن ماه رمضان است، پروردگار روزه این ماه را واجب فرمود و عبادت و بپاداشتن نماز را در یك شب این ماه برابر با عبادت هفتاد شب ماههای دیگر قرار داده است، آن كسی كه در این ماه كردار نیكی از امور مندوب و مستحب بجای آورد، آفریدگار پاداش واجبی را به وی عطاء می فرماید...


وَ من اَدّی فیهِ فَریضَةً مِن فَرآئضِ اللهِ كانَ كَمَن اَدّی سَبعینَ فَریضَةٌ فی ما سِواهُ مِنَ الشُهُورِ وَ هُوَ شَهرُ الصَّبرِ وَ اِنَّ الصَّبرَ ثَوابُهُ الجَنَةُ وَ هُوَ شَهرُ المُواساةِ، وَ هُوَ شَهرُ ، یزیدُ اللهُ فیهِ فی رِزقِ المُؤمِنِ، وَ مَن فَطَّرَ فیهِ مُؤمِناً صائِماً كانَ لَهُ بِذلِكَ عِندَاللهِ عَزَّوَجَلَّ عِتقُ رَقَبَةٍ وَ مَغفِرَةٌ لِذُنُوبِه فی ما مَضی، فَقیلَ یا رَسُولَ اللهِ لَیسَ كُلَّما یقدِرُ عَلی اََن یفطِرَ صائِماً، فَقال: اِنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالی كَریمٌ یعطی هذَا الثَّوابَ مِنكُم مَن لَم یقدِرَ اِلاّ عَلی مَذَقَةٍ مِن لَبَنٍ فَفَطَّرَ بِها صائِماً.


ترجمه :


و هر كس كه واجبی از واجبات الهی را در این ماه تأدیه كند پاداش اداء هفتاد فریضه در ماههای دگر بدو عنایت می گردد، این ماه، ماه شكیبایی است و پاداش شكیبایی بهشت است این ماه، ماه مواسات و برابری است و ماهی است كه خداوند بر روزی افراد با ایمان می افزاید، آنكس كه در این ماه مؤمن روزه داری را افطار دهد برای وی پاداش آزاد كردن بنده ای در دربار كبریائی پروردگار منظور می شود و گناهان گذشته اش مورد آمرزش قرار می گیرد. عرض شد یا رسول الله عموم ما مسلمین توانایی نداریم كه ضیافت افطاری تشكیل دهیم، حضرت فرمود: خداوند تبارك و تعالی كریم است، همین ثواب را به آن كس كه به یك جرعه شیر