روش هاى تربيتى در قرآن‏
 

تبادل لینک هوشمند

برای تبادل لینک ابتدا ما را با عنوان ندای وحی و آدرس nedayevahi.LXB.ir لینک نمایید سپس مشخصات لینک خود را در زیر نوشته . در صورت وجود لینک ما در سایت شما لینکتان به طور خودکار در سایت ما قرار میگیرد.





آمار وب سایت:  

بازدید امروز : 6302
بازدید دیروز : 8971
بازدید هفته : 40024
بازدید ماه : 37697
بازدید کل : 10364623
تعداد مطالب : 16946
تعداد نظرات : 80
تعداد آنلاین : 1


حدیث موضوعیاک مهدویت امام زمان (عج)اک آیه قرآناک

 
 
نویسنده : اکبر احمدی
تاریخ : پنج شنبه 21 / 3 / 1394

برترين الگوى تربيتى قرآن‏ 
 

----------------------------- 
قرآن‏كريم پيامبر اسلام(ص) را سرمشق و الگوى مطلق در همه ابعاد زندگى براى همه خداجويان و كسانى كه اعتقاد به رستاخير دارند، معرفى مى‏كند: «بى‏ترديد، براى شما در همه ابعاد (چه در صبر و مقاومت و چه در ديگر اوصاف و افعال نيكو) اسوه و الگوى نمونه در (اقتداى به) رسول خدا(ص) است. براى آن كه به ثواب خدا و روز قيامت اميدوار باشد و ياد خدا بسيار كند.»(39) 
قرآن‏كريم پيامبر گرامى اسلام(ص) را به عنوان اسوه و الگوى تربيت مردم معرفى مى‏كند و از او به عنوان صاحب «خُلق عظيم» ياد نموده است: «و تو اخلاق عظيم و برجسته‏اى دارى»(40) در اين كه مقصود از «خلق عظيم» پيامبر اكرم(ص) چيست؟ اقوالى گفته شده است از جمله: 
الف) تو بر دين بزرگى هستى كه دين اسلام است. 
ب) تو متخلّق به اخلاق اسلام و بر طبع بزرگى هستى و حقيقت اخلاق آن است كه انسان نفس خود را به آن بيارايد. 
ج) خلق عظيم صبر بر حق و بخشش وسيع و تدبير به اقتضاى عقل است. 
د) عايشه گويد: اخلاق پيامبر متضّمن بود، آنچه كه در ده آيه اول سوره مؤمنون آمده است و كسى را كه خداوند ستايش كند بر اين كه اخلاق بزرگى دارد، ديگر بعد از آن ستايش، ستايشى نيست. 
ه) خداوند خلق او را عظيم فرموده براى اين كه با اخلاقش با مردم معاشرت داشت و با قلبش جدا بود، پس ظاهرش با مردم باطنش با خدا بود. 
آرى، پيامبر گرامى اسلام (ص) به سبب «خُلق عظيم» و «رحمة للعالمين» بودن، آينه مكارم اخلاقى براى همگان است، تا آنجا كه بارها مى‏فرمودند: «من فقط براى تكميل و تمام كردن مكارم اخلاق مبعوث گشته‏ام.»(41) و در آيه ذيل، خداوند در اوجى تماشايى، رسولش را به داشتن چشم محبت و رحمت و لطف همراه با شكيبايى با مؤمنان مى‏ستايد و به حبيب مهربانش، حضرت محمد(ص)، مباهات مى‏كند: بى‏ترديد، پيامبرى (حضرت محمد (ص)) از ميان خودتان (از پيكره خودتان) به سوى شما آمده است كه رنجهاى شما بر او به غايت ناگوار است. 
قرآن‏كريم «لقد جاءكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتّم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم»(42) رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنجهاى شما بر او سخت است و اصرار به هدايت شما دارد، و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است، به اندازه‏اى پيامبراكرم براى هدايت و راهنمايى و رسيدن به سعادت مردم تلاش مى‏كرد و غمناك بود كه خداوند در قرآن در چند مورد به آن حضرت تسليت مى‏گويد و مى‏فرمايد: ناراحت و غمناك مباش، از جمله: «جان خودت را به خاطر شدت تأسف بر آنها از دست نده كه خداوند به آنچه انجام مى‏دهند عالم است.»(43) 
«گويى مى‏خواهى خود را از غم و غصه به خاطر اعمال آنها هلاك كنى، اگر آنها به اين گفتار ايمان نياورند.»(44) 
«گويى مى‏خواهى خود را هلاك نمايى كه چرا اينها ايمان نمى‏آورند»(45) اين اوصاف برجسته كه حرص بر هدايت و تربيت مردم و مهربانى نسبت به مؤمنين و ناراحتى از عدم ايمان كفار و منافقين است، فقط در قرآن براى پيامبر اكرم(ص) ذكر شده است. 
قرآن كريم دستورات مختلفى به پيامبر اكرم(ص) مى‏دهدكه مقصود اصلى از آن دستورات، تربيت و تزكيه مردم است كه مردم با عمل كردن به اين دستورات و فرامين قرآن بتوانند به فضايل و مكارم اخلاق دست يابند. 
نگاه معنادار پيامبر اكرم (ص) كه از سر عشق و علاقه به انسانها برمى‏خيزد، كافى است انسان را به حركت درآورد و در صف بلال و سلمان و ابوذرها بنشاند. 
امام على(ع) مى‏فرمايد: «پيامبر (ص) هر روز يكى از مكارم اخلاقى خود را براى من آشكار مى‏ساخت و مرا به پيروى از آن امر مى‏كرد.»(46) 

2- روش انذار و تبشير 
 

يكى از روشهاى مؤثر در تربيت كه در قرآن كريم بدان اشاره شده است، «انذار و تبشير» است. مقصود از انذار بيم دادن و ترسانيدن از عواقب گناهان و اعمال زشت است و منظور از تبشير نويد دادن به رحمت و فضل الهى است. 
واژه شناسان و همچنين مفسران، واژه «انذار» را به عنوان بيم دادن و آنچه مردم را در مورد عواقب سوء رفتارشان آگاه مى‏سازد، و «تبشير» را به عنوان آگاهى دادن يا نويددادن به رحمت و فضل الهى و پيامدهاى خوشايند رفتار تعريف مى‏كنند.(47) حتى زمانى كه پيامبران الهى (ع) به دليل سرپيچى مردم اندوهگين مى‏شدند، وحى آنها را متقاعد مى‏ساخت كه موظف نيستند مردم را به قبول رسالتشان وادار كنند؛ تنها رسالت آنها اطمينان از انتقال كلام خدا به مردم بود.(48) 
زمخشرى در تفسير آيه 119 سوره بقره، مى‏گويد: پيامبران (ع) فقط وظيفه دارند مردم را از سرانجام و عاقبتشان آگاه سازند. بنابراين، پيامبر نمى‏تواند مردم را در ايمان به خدا مجبور سازد. چنان كه ذيل آيه شريفه نيز دلالت دارد كه به دليل ايمان نياوردن دوزخيان، از تو بازخواست نمى‏شود.(49) 
مفسر بزرگ اهل سنت، فخررازى، در تفسير آيه 213 سوره بقره مى‏گويد: در اين آيه، واژه «مبشرين» پيش از «منذرين» آمده است؛ زيرا تبشير بسان پيشگيرى از بيمارى است، در حالى كه انذار همانند درمان بيمارى پس از وقوع آن است. بى‏ترديد هميشه، تبشير و پيشگيرى قبل از درمان ايفاى نقش مى‏كند.(50) 
متفكر شهيد استاد مطهرى(ره) نيز در تفسيرى جالب از دو واژه «انذار و تبشير» مى‏فرمايد: تبشير مانند يك عامل جذب و جلب كننده (قائد) است كه مردم را به كسب پاداش فرامى‏خواند، اما انذار يك عامل سوق‏دهنده (سائق) است كه در عين آن كه مردم را بيم مى‏دهد تا از كيفر اجتناب كنند، آنها را به صراط مستقيم رهنمون مى‏سازد. 
بنابراين، بشارت و انذار يا تشويق و تهديد، (انذار و تبشير) بخش مهمى از انگيزه‏هاى تربيتى را تشكيل مى‏دهد. انسان هم بايد در برابر انجام كار نيك تشويق شود و هم در برابر كار بد كيفر ببيند تا آمادگى بيشترى براى پيمودن مسير اول و گام نگذاردن در مسير دوم پيدا كند. تشويق به تنهايى براى رسيدن به تكامل اخلاقى فرد يا جامعه كافى نيست؛ زيرا انسان در اين صورت مطمئن است كه انجام گناه براى او خطرى ندارد. از طرفى انذارِ تنها نيز براى تربيت اخلاقى افراد مؤثر نيست، چون ممكن است روحيّه يأس و نااميدى چنان كه در زمان كنونى افراد روانى و مأيوس زياد شدند به وجود آورد. 
قرآن‏كريم در وصف انبياى الهى مى‏فرمايد: «فبعث اللّه مبشرين و منذرين»(51) خداوند پيامبران را نويددهنده و بيم‏دهنده برانگيخت و نيز مى‏فرمايد: «و ما نرسل المرسلين الا مبشرين و منذرين»(52) ما انبيا را نفرستاديم، مگر در حالى كه نويددهنده و بيم‏دهنده بودند. 
آرى، انبيا و رسولان الهى كه مربيان حقيقى و معلمان دلسوز بشر بودند از اين دو روش براى تربيت اخلاقى و روحى انسانها استفاده كرده‏اند. از نظر قرآن‏كريم انذار و ترسانيدن تنها در افرادى كه روح حقيقت‏طلبى و حقجويى در آنهاست اثر مى‏كند و در افراد معاند و لجوج تأثير ندارد. چنان كه قرآن‏كريم در چند آيه به اين مطلب تصريح مى‏كند: «انما انت منذر من يخشيها» همانا كسانى كه خشيت الهى دارند آنها را مى‏ترسانى و نيز مى‏فرمايد: «لينذر من كان حيّا» پيامبر به وسيله قرآن، كسانى را كه حيات انسانى دارند و قلب آنها سالم و پاك است مى‏ترساند. 

3- روش موعظه و اندرز 
 

قرآن‏كريم، يكى از روشهاى مؤثر در تربيت روحى انسانها را «موعظه و اندرز» مى‏داند و در بسيارى از آيات به آن سفارش نموده گرچه خود قرآن كتاب موعظه و اندرز است كه از طرف پروردگار براى شفاى بيمارى‏هاى درونى انسان و كسب فضايل اخلاقى نازل شده است. چنان كه قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «يا ايها الناس قد جاءتكم موعظة من ربكم و شفاء لما فى الصدور»(53) اى مردم! اندرزى از سوى پروردگارتان براى شما آمده و درمان آنچه در سينه‏هاست؛ گرچه از اين موعظه قرآن فقط اهل تقوا و بهره‏مند مى‏شوند. «و موعظة للمتقين» اين تعبير در چهار مورد از قرآن آمده است.(54) 
قرآن‏كريم پر از ارشاد و اندرز است. سراسر سوره لقمان و ديگر قصص قرآن، بيشتر جنبه پند و اندرز دارد. چنان كه لقمان حكيم براى تربيت فرزندش او را موعظه مى‏نمود: «اذ قال لقمان لابنه و هو يعظه»؛ زمانى كه لقمان به فرزندش گفت و حال اين‏كه او را موعظه مى‏كرد، اين چنين موعظه نمود: «يا بنى لاتشرك باللّه ان الشرك لظلم عظيم»(55) پسرم! براى خدا شريكى مگير، زيرا شرك ستمى بزرگ است. 
خداوند پيامبر گرامى اسلام (ص) را مأمور به موعظه كرد: «قل انمّا اعظكم بواحدة ان تقوموا للّه مثنى و فرادى»(56) يعنى بگو: كه من شما را به يك موضوع پند مى‏دهم و آن اين كه چه دو نفر باشيد چه يك نفر براى خداوند كار كنيد. 
حكمت بزرگ تربيت در موعظه و اندرزها نهفته است. «در شنيدن اثرى است كه در دانستن نيست.»(57) مستمع بايد پذيرا باشد و واعظ نيز خود الگوي عملى گفته‏هايش باشد. از اين‏روست كه موعظه امام على (ع) در «همام» چنان اثرى مى‏گذارد، كه پس از شنيدن صفات متقين مدهوش گرديده و به لقاى خدا مى‏پيوندد. 
از ديدگاه قرآن‏كريم، انسان در سراسر عمر، به موعظه و پند و اندرز نيازمند است، چه نوجوان باشد چه عمر او زياد باشد. بنابراين قرآن موعظه لقمان به فرزند نوجوانش را چنين بيان مى‏كند: «پسرم! براى خدا شريكى مگير، زيرا شرك ستمى بزرگ است.»(58) همچنان كه موعظه خداوند به حضرت نوح را كه عمر طولانى داشت، نيز بيان مى‏كند.(59)

4- روش نصيحت و خيرخواهى‏ 
 

يكى از روشهاى مؤثر براى تربيت نفس كه قرآن بدان اشاره نموده است، روش «نصيحت و خيرخواهى» است. واژه «نصيحت» از ماده «نُصح» به معناى خلوص و بى‏غل و غش بودن است. «ناصح العسل» به معنى عسل خالص است و اين تعبير در مورد سخنانى كه از روى نهايت خلوص و خيرخواهى گفته مى‏شود به كار رفته است. 
نصيحت و خيرخواهى و ارشاد ارائه راه رشد و هدايت به سوى آن است. اين عمل از وظايف پيامبران الهى و ائمه معصوم (ع) و مطلوب اولياء دين به شمار مى‏رود. 
امام سجاد (ع) در فرازى از دعاى «مكارم الاخلاق» در مناجات خود با خداوند عرض مى‏كند: «وَاجْعَلْنى مِنْ أَهْلِ السَّدادِ وَ مِنْ أَدِلَّةِ الرَّشادِ؛ بارپروردگارا! مرا از ثابت قدمان و ملازمان حق و از راهنمايان به سوى رشد و فضايل اخلاقى قرار ده.»(60) 
و نيز در دعاى «افتتاح»، بنده سالك از خدا اين چنين طلب مى‏كند: «اَللَّهُمَّ اِنَّا نَرْغَبُ اِلَيْكَ فى دَوْلَةٍ كَريمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الاسْلامَ وَ اَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفاقَ وَ اَهْلَهُ وَتَجْعَلُنا فيها مِنَ الدُّعاةِ اِلى طاعَتِكَ وَ الْقادَةِ اِلى سَبيلِكَ...؛ پروردگارا! دولت كريمه‏اى كه اسلام و اهلش را به وسيله آن عزت بخشى و نفاق و منافقان را به خاك مذلت نشانى، از تو مى‏طلبيم، و در آن حكومت ما را از داعيان و هدايتگران به طاعت خويش و از پيشوايان دعوت‏كننده به راه خود قرار ده.» 
قرآن‏كريم انبيا و پيشوايان دينى را نصيحت كنندگان و خيرخواهان بشر معرفى مى‏نمايد كه در سوره «اعراف» قرآن‏كريم از چهار نفر آنها ياد مى‏نمايد: حضرت نوح (ع)؛ حضرت هود (ع)؛ حضرت صالح (ع)؛ حضرت شعيب (ع). حضرت نوح (ع) مى‏فرمايد: «ابلغكم رسالات ربى و انصح لكم» پيامهاى پروردگار را به شما مى‏رسانم و شما را نصيحت مى‏كنم. 
حضرت هود (ع) گويد: «ابلّغكم رسالات ربى و أنا لكم ناصح امين»(61) رسالت‏هاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى‏كنم و خيرخواه امينى براى شما هستم. 
حضرت صالح (ع) گويد: «ياقوم لقد ابلغتكم رسالة ربى و نصحت لكم و لكن لا تحبون الناصحين»(62) اى قوم! من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و براى شما خيرخواهى را انجام دادم، ولى شما خيرخواهان را دوست نداريد. 
حضرت شعيب (ع) گويد: «لقد ابلغتكم رسالات ربى و نصحت لكم»(63) من رسالات پروردگارم را به شما ابلاغ كردم و براى شما خيرخواهى نمودم. 
آرى، پيامبران الهى براى آگاهى و آشنايى بشر به وظايف خويش و تربيت اخلاقى آنان، از نصيحت و خيرخواهى به عنوان يك روش استفاده نموده‏اند. 
پيامبر گرامى اسلام (ص) انسانها را به نصيحت كردن يكديگر تشويق مى‏فرمايد: «ان اعظم الناس منزلة عندالله يوم القيامه امشاهم فى ارضه بالنصيحة لخلقه»(64) بزرگترين مردم از لحاظ مرتبه نزد خدا در روز قيامت كسى است كه براى نصيحت خلق در زمين بيشتر سعى و تلاش نمايد. 
در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده كه مى‏فرمايد: «يجب للمؤمن على المؤمن النصيحة له فى المشهد و المغيب»(65) بر مؤمن واجب است كه در حضور و غياب، خيرخواه مؤمن باشد و نيز مى‏فرمايد: «عليكم بالنّصح لله فى خلقه فلن تلقاه بعمل افضل منه»(66) بر شما باد به نصيحت كردن مخلوق براى رضاى الهى كه خدا را به عمل بهتر از آن ملاقات نكنى. 
هدف از ارشاد و نصيحت، ارتقاى سطح تربيت و فرهنگ و ترويج فضايل اخلاقى و تعظيم شعائر است. گرچه برخاسته از ترك واجب يا ارتكاب كار حرامى نباشد، يعنى لازم نيست تا از شخصى گناه يا ترك واجبى سر زند كه به خاطر جلوگيرى از آن اين كار واجب شود. بلكه بيشترين هدف از اين عمل، پيشگيرى و ايجاد مصونيت در جامعه، نسبت به جرم و سرپيچى از وظيفه، محسوب مى‏شود، و همين نيز تفاوت آن با امر به معروف و نهى از منكر است. و اين كارى است بس شريف كه هم شكر زبان است و هم زكات دانش. 
نكته‏اى كه تذكر آن ضرورى مى‏نمايد اين است كه برخى از مردم وقتى كار خطايى و يا عيبى را از كسى مشاهده مى‏كنند، در مقابل چشم ديگران آن را براى وى بازگو مى‏كنند و در جمع مردم به او تذكر مى‏دهند. اين شيوه، گذشته از اين كه آبروى او را برده و ساير افراد را كه ممكن است متوجه خطاى او نشده‏اند از عمل و رفتار او آگاه مى‏سازد و چنين امرى شايد از مصاديق اشاعه فحشاء هم محسوب شود نصيحت و تذكر را بى‏اثر ساخته و ممكن است موجب دشمنى و عداوت او نيز گردد. در حالى كه صرفنظر كردن از آن در آن هنگام و يادآورى آن در «پنهانى»، تأثير سخن را چندين برابر خواهد كرد، زيرا مربى با اين عمل، صداقت و دلسوزى خود را ثابت نموده و با جلب اعتماد او، به مقصود تربيتى خود نزديك مى‏شود. 
امام عسكرى (ع) مى‏فرمايند: «مَنْ وَعَظَ أَخاهُ سِرّاً، فَقَدْ زانَهُ وَ مَنْ وَعَظَهُ عَلانِيَةً، فَقَدْ شانَهُ»(67) هر كس برادر دينى خويش را در پنهانى پند و اندرز دهد، مايه زينت او شده و كسى كه او را در حضور ديگران اندرز دهد، مايه خوارى او شده است. 
اين نكته به ويژه در ارتباط والدين با فرزندان خود از اهميت بسزايى برخوردار است، زيرا پدر و مادر از هر كس بدين امر سزاوارترند كه در عين دلسوزى و مراقبت از حال فرزندان خود و هدايت و تذكر به موقع خطاهاى آنها، عيب‏پوش جوانان و نوجوانان خويش باشند و نقايص و خطاهاى آنان را، نزد هيچ جمعى برملا نكنند. 

5 - وصيت به خير و حق‏ 
 

قرآن‏كريم، يكى از روشهاى مؤثر و مفيد در تربيت را مسئله «وصيت» دانسته است. وصّيت به عنوان يك روش تربيتى فقط در هنگام مرگ و آن هم براى تقسيم اموال و تعيين تكاليف به كار نمى‏رود، بلكه وصيت كه به معناى سفارش و خواستن بعضى از امور است، به صورت گسترده در شريعت اسلام براى بيان وظايف فردى و اجتماعى و رعايت مسايل اخلاقى به كار رفته است. 
قرآن‏كريم از حضرت عيسى (ع) نقل مى‏كند: «و اوصانى بالصلوة و الزكوة ما دمت حيا»(68) خداوند به من وصيت و سفارش كرد كه تا وقتى زنده هستم، نماز بخوانم و زكات بپردازم. 
خداوند به انسان سفارش مى‏كند كه «و وصيّنا الانسان بوالديه حُسناً»(69) با پدر و مادر خود به خوبى رفتار كند، ولى اگر آنها فرزندان خود را وادار كنند كه: «لتشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما»(70) آنچه را كه نمى‏دانند شريك خدا قرار دهند، در اين صورت نبايد از آنان اطاعت كند. 
قرآن‏كريم مى‏فرمايد انسانها در قيامت در خسران و زيان هستند، مگر كسانى كه اهل ايمان و عمل صالح باشند و مردم را به حق و حقيقت و صبر و استقامت و فضايل اخلاقى و مكارم نفسانى توصيه كنند.(71) 
پيامبر اكرم (ص) بسيارى از مسايل تربيتى و اخلاقى را به صورت وصيت بيان داشته‏اند. وصيّت‏هاى آن حضرت به تفصيل در كتاب «مكارم الاخلاق» مرحوم طبرسى درج شده است. از جمله وصيّت‏هاى آن حضرت به امام على (ع) اين است كه چهار چيز را قبل از چهار چيز درياب: «شبابك قبل حرمك و صحتك قبل سقمك و غناك قبل فقرك و حياتك قبل مماتك» جوانى را قبل از پيرى؛ سلامتى را قبل از بيمارى؛ بى‏نيازى را قبل از فقر؛ زندگى را قبل از مرگ. 

6- روش تفكر در طبيعت‏ 
 

در قرآن‏كريم بيش از 750 آيه اشاره به ظواهر طبيعت مى‏كند. ابعاد گوناگون جلوه‏ها و زيبايى‏هاي آن را يادآور مى‏شود. در اغلب اين آيات، ما را توصيه به مطالعه كتاب طبيعت و پندآموزى آن مى‏كند. بى‏گمان، هدف اين آيات، طرح علوم طبيعى و بيان قوانين آن نيست، هر چند به نكاتى اشاره دارد كه پس از قرنها اهميت و حساسيت آن شناخته شده و خبر از اين حقيقت مى‏دهد كه گوينده آن در اتصال به مبدأ الهى و آفريننده جهان است. آفريننده‏اى كه از همه چيز خبر دارد و با آگاهى آنها را پديد آورده و براى ما رام كرده است. قرآن كتاب هدايت است و منظور از ذكر اين شگفتى‏ها تدبر در موجودات طبيعى و توجه به نشانه‏هاي آن در اصل خلقت است. از اين‏رو در آيات مختلف به تدبّر و تفكّر در طبيعت دستور داده است. چه آنها كه به تفكّر در مجموعه خلقت امر كرده و چه آنها كه به انديشه در جزء جزء آن، مانند زنبورعسل، شتر، كوه‏ها و نهرها، درختان و ميوه‏ها، باران، آفتاب و ماه، خواب و غير آن فرمان داده است.(72) 
جهان آفرينش آنقدر حيرت‏انگيز و شگفت‏آور است كه بشر عادي هيچگاه نمى‏تواند مدّعى شود كه به تمامى اسرار آن واقف گشته است. و آنچه تاكنون بدان دست يافته، در برابر مجهولاتش همچون قطره‏اى در كنار اقيانوس بيكران است. بر اساس تعليم قرآن‏كريم، شماره موجودات الهى و اسرار آن، پايان‏ناپذير است.(73) 
جهان طبيعت دو چهره دارد، يكى ملك و ديگرى ملكوت. صورت ملك آن همين ظاهر طبيعت، و ملكوت عالم، باطن و حقيقت آن است. و به بيان ديگر، ملكوت جهان جنبه ربطى و وابستگى آن به مبدأ آفرينش است. 
تفكّر در طبيعت دو دستاورد مهم براى بشر به ارمغان دارد؛ يكى آنكه او را بر طبيعت تسخير بيشترى مى‏بخشد و در جهت بهره‏ورى زيادتر و قانونمندتر به او كمك مى‏كند و ديگر اين كه راه ورود به ملكوت عالم را به روى او باز مى‏كند. 
بسيارى از متفكّران در عمليّات فكرى و پژوهشى خود، تنها در همين محدوده مُلك مى‏مانند و وراى آن را جستجو نمى‏كنند و در نظر اين كسان، جهان طبيعت، جز همين ظاهر آن چيز ديگرى نيست. 
قرآن‏كريم درباره آنان مى‏فرمايد: «يعلمون ظاهراً من الحياة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون»(74) آنان جز ظاهرى از زندگى دنيا نمى‏دانند و از وراى آن كه جهان آخرت است غافل‏اند. 
اينان در تحقيقات خود چنانچه بدان سوى ديگر نيز هدايت شوند، بدان پشت مى‏كنند و به حسابش نمى‏آورند. 
قرآن‏كريم درباره آنان مى‏فرمايد: «... و إن يروا سبيل الرّشد لايتخذوه سبيلا و ان يروا سبيل الغىِّ يتخذوه سبيلا ذالك بانّهم كذّبوا بآياتنا و كانوا عنها غافلين»(75) اگر راه رشد بر آنان عرضه شود دنبال نمى‏كنند و اگر طريق ضلالت به آنان ارائه شود مى‏پذيرند و اين بدان خاطر است كه نشانه‏ها و آيات ما را تكذيب كرده و از آن غافل‏اند. 
در حالى كه بر اساس آنچه از آيات قرآنى استفاده مى‏شود، تفكّر صحيح در پديده‏ها و موجودات دنياى طبيعت، به جهت ارتباط و پيوستگى عميق بين مُلك و ملكوت، انسان را به صورت قهرى به سوى عالم ملكوت هدايت مى‏كند. براى نمونه، قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «الّذين يذكرون اللّه قياماً و قعوداً و يتفكرون فى خلق السموات و الارض ربّنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانك فقنا عذاب النّار»(76) بر اساس آنچه از آيات قرآنى استفاده مى‏شود، تفكّر صحيح در پديده‏ها و موجودات دنياى طبيعت، به جهت ارتباط و پيوستگى عميق بين مُلك و ملكوت، انسان را به صورت قهرى به سوى عالم ملكوت هدايت مى‏كند. 
آنهايى كه چه در حال قيام و چه در حال نشستن به ياد خدايند و در آفرينش آسمانها و زمين مى‏انديشند مى‏گويند پروردگارا! باطل و بيهودگى در ساحت خلقتت راه ندارد. پاك و منزهى. ما را از عذاب جهنّم محافظت فرما! 
امام خمينى (ره) در اين زمينه مى‏گويند: «اگر تدبّر در آفرينش آسمانها و زمين نموده و به صنفهاى فرشتگان آسمانى و زمينى و صفها و طوايف سپاهيان «اللّه» ايمان آوردى ... حقيقت نفوذ مشيّت الهى و حتميّت آن و بسط احاطه آن براى تو مكشوف مى‏شود ...»(77) در روايتى از امام صادق (ع) آمده است: «أفضل العبادة إدمان التّفكر فى‏اللّه و فى قدرته» بافضيلت‏ترين عبادتها تداوم تفكّر و انديشه در صفات خدا و مظاهر قدرت او است.(78) 

7- ياد مرگ و قيامت‏ 
 

قرآن‏كريم يكى از روشهاى مؤثر در تربيت را «ياد مرگ و قيامت» دانسته است. اين صحيفه آسمانى وقتى پيامبران الهى را به عظمت و بزرگى ياد مى‏كند، مى‏فرمايد: ياد قيامت و سراى آخرت بود كه آنها را به اين مرتبه والا و مقام و منزلت عالى انسانى رسانيد. 
«به خاطر بياور بندگان ما ابراهيم و اسحاق و يعقوب را صاحبان (دستهاى نيرومند) و (چشمان بينا) ما آنها را با خلوص ويژه‏اى خالص كرديم و آن يادآورى سراى آخرت بود و آنها نزد ما از برگزيدگان و نيكانند.»(79) 
قرآن‏كريم علت تباهى و سقوط افراد گنهكار را فراموشى قيامت و روز حساب دانسته و مى‏فرمايد: «كسانى كه از راه خداوند گمراه شوند عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند.»(80) 
بى‏شك يكى از پندآموزترين و تكان دهنده‏ترين حوادث در زندگى بشرى «مرگ» است، كه توجّه بدان قلبهاى مستعدّ را از خواب غفلت بيدار كرده و كاخ آمال و آرزوهاى دروغين و خيالى شخص را بر سرش خراب مى‏كند و غرور و نخوت را از اعماق جان آدمى ريشه‏كن مى‏نمايد. ياد مرگ و قيامت در تربيت و تهذيب روح انسان تأثير فراوان دارد و در منابع روايى اسلام نيز بدان اشاره شده است. 
امام صادق (ع) مى‏فرمايد: «ذكر الموت يميت الشهوات فى النفس و يقلع منابت الغفلة و يقوّى القلب بمواعد اللّه و يرق الطبع و يكسر اعلام الهوى و يطفئ نار الحرص و يحقّر الدنيا»(81) ياد مرگ شهوات در نفس را مى‏ميراند و غفلت انسان را از بين مى‏برد و باعث قوت قلب انسان به وعده‏هاى الهى مى‏شود، طبيعت انسان را نرم و هوس را مى‏شكند و آتش حرص را خاموش و دنيا را در نظر انسان حقير مى‏كند. 
رسول اكرم (ص) مى‏فرمايد: «اكثروا ذكر هادم اللّذات»(82) زياد به ياد از بين برنده لذّتهاى مادى باشيد. 
امام على (ع) مى‏فرمايد: «اكثروا ذكر الموت تهوّن عليكم المصائب»(83) زياد به ياد مرگ باشيد تا مصيبتها و سختيهاى روزگار بر شما آسان شود. 
از پيامبر اكرم (ص) روايت شه كه فرمود: «برترين زهد در دنيا ياد مرگ است و برترين عبادت ياد مرگ است و برترين انديشه ياد مرگ است.»(84) 
و نيز فرمود: «زيرك ترين مردم كسى است كه بيش تر به ياد مرگ باشد.»(85) 
«هر كس زياد به ياد مرگ باشد، به اندك سرمايه دنيا راضى مى‏شود.»(86) 
«هر كس زياد به ياد مرگ باشد، خداوند او را دوست دارد.»(87) 
آموزه‏هاى اسلامى براى تهذيب روح بشر و تربيت وى، موضوع ياد مرگ و قيامت را در ابعاد مختلفى مطرح كرده‏اند كه به چند نمونه از آنها اشاره مى‏كنيم: 
1- در طهارت: در دعاى وضو مى‏خوانيم: خداوندا! صورت مرا سفيد گردان در روزى كه صورتها سياه خواهد بود. «اللّهم بيّض وجهى يوم تسودّ فيه الوجوه» 
2- در نماز: در نماز مى‏خوانيم: «مالك يوم الدين» از اين كه مسئله مالك و صاحب اختيار بودن خداوند در قيامت، در نماز مطرح شده، روشن مى‏شود كه انسان نمازگزار در نماز بايد به ياد قيامت باشد. 
3- در انفاق: «انما نطعمكم لوجه اللّه ... انا نخاف من ربنا يوما عبوساً قمطريراً»(88) 
4- در روزه: پيامبر اكرم (ص) مى‏فرمايد: «و اذكروا بجوعكم و عطشكم فيه جوع يوم القيامة و عطشه»(89) به وسيله گرسنگى و تشنگى روزه، از گرسنگى و تشنگى روز قيامت ياد كنيد. 
5 - در جهاد: قرآن‏كريم به كسانى كه به بهانه گرمى هوا به جهاد نمى‏رفتند مى‏فرمايد: «قل نار جهنم اشدّ حرّا لو كانوا يفقهون»(90) اى پيامبر! به آنان بگو آتش دوزخ از اين هم گرمتر است، اگر مى‏دانستيد. 
6- مبارزه با طاغوت: قوم فرعون هنگامى كه ايمان آوردند و از فرعون برگشتند، فرعون آنان را به كشتن تهديد كرد آنها براى ادامه مبارزه با او موضوع قيامت را مطرح كردند: «انما تقضى هذه الحيوة الدنيا انا الى ربّنا لمنقلبون.»(91) 
7- در حمام: امام صادق (ع) مى‏فرمايد: «نعم البيت الحمام يذكر فيه حرّ جهنم»(92) حمّام خوب خانه‏اى است، زيرا انسان گرما و حرارت جهنم را در آن به ياد مى‏آورد. 
8 - در كار و كسب: قرآن‏كريم، به كسانى كه كم فروش‏اند، مى‏فرمايد: «آيا اينها گمان نمى‏كنند كه در روز قيامت (براى محاسبه ) مبعوث نمى شوند.»(93) 
9- هنگام خواب: پيامبر اكرم (ص) فرمود: «اذا اويت الى فراشك فانظر ما كسبت فى يومك و اذكر انك ميت و انّ لك معادا»(94) هرگاه به رختخواب رفتى، فكر كن در روز چه كارى انجام دادى و مرگ و قيامت را يادآور. 
10- عيادت مريض؛ تشييع جنازه؛ زيارت قبور: پيامبر اكرم (ص) مى‏فرمايد: «عودوا المرضى و اتبعوا الجنائز يذكّركم الاخره»(95) «فزوروا القبور تذكر الموت»(96) 

8- مراقبه و محاسبه 
 

يكى از روشهاى تربيت در قرآن‏كريم «مراقبه و محاسبه» است كه علماى اخلاق و ارباب معرفت درباره اين موضوع بسيار تأكيد و توصيه فراوان نموده‏اند. 
معناى «مراقبه و محاسبه» مرحوم نراقى در «جامع السعادات» مى‏نويسد: معناى «مراقبه» آن است كه هميشه ملاحظه كند ظاهر و باطن خود را تا اين كه اقدام به معاصى نكند و واجبات از او ترك نشود تا اين كه در هنگام محاسبه ملامت و ندامت متوجه او نشود. و معناى «محاسبه»، اين است: كه انسان در هر شبانه روز وقتى را معين كند كه به حساب نفس خويش برسد كه چه اعمالى را انجام داده و طاعتها و گناهانش را موازنه و سنجش نمايد و نفس خويش را سرزنش كند. اگر در طاعت الهى تقصير نموده يا مرتكب معصيت شده، و شكر نمايد خداوند را اگر واجبات را انجام داده و معصيتى از او صادر نشده و شكر زيادترى نمايد، اگر موفق به بعضى اعمال خير و مستحبى شده است.»(97) 
انسان بايد همواره در طول روز و تا هنگام استراحت شبانگاهى به كشيك نفس پرداخته و لحظه‏اى از آن غافل نباشد تا وسوسه‏هاى نفسانى و حالات شيطانى نتواند وى را از جاده حق و اعتدال خارج كرده و به سوى عمل و يا صفتى زشت سوق دهد و يا كار پسنديده را در نظرش به صورت ديگرى جلوه دهد و يا با تنبلى و كسالت او را از اقدام و ادامه بر انجام آن منصرف كند. 
اين قدم بسيار مهمى است كه در آغاز، سخت و دشوار است، ولى به تدريج از دشوارى آن كاسته و آسان خواهد شد. 
امام على (ع) مى‏فرمايد: «رحم اللّه عبداً راقب ذنبه و خاف ربّه»(98) خداوند رحمت كند بنده‏اى را كه مواظب نفس خويش باشد (گناه نكند) و از خداوند خود بترسد. 
فيض كاشانى(ره) مى‏فرمايد «مراقبت» دو قسم است: 
اول: مراقبت كسانى كه به پايه تقرب رسيده‏اند و از مقربين محسوب مى‏شوند؛ به اين است كه از عظمت و جلال خدا كاملاً مراقبت مى‏كنند و قلب را مستغرق جلال او مى‏دانند و از هيبت او شكسته حالند و نمى‏توانند به ديگرى توجه كنند و اين افراد كسانى‏اند كه به غير از خدا نظرى ندارند و خداوند كارهاى ديگر آنان را كفايت مى‏كند. 
دوم: مراقبت مردم پرهيزكار كه اصحاب يمين‏اند و آنها افرادى هستند كه كاملاً مى‏دانند خدا از ظاهر و باطنشان با خبر است و ملاحظه جلال و جمال او آنان را به وحشت نينداخته و دلهايشان به حد اعتدال باقى است و از هر عملى كه باعث رسوايى در عالم آخرت مى‏شود، از آن خوددارى مى‏نمايند.(99) 
اصولاً حسابرسى و تفتيش نسبت به حالات نفسانى و اعمال صادر شده از شخص در طول روز، از ضرورى‏ترين كارهاست كه بدون آن هيچ حركتى رو به سامان نخواهد رفت. انسان در محاسبه است كه نقاط ضعف و قوت خود را مى‏يابد و به مقدار توانايى خود در برخورد با موانع و غلبه بر عوامل بازدارنده از حركت به سوى هدف واقف مى‏گردد. 
امام على (ع) مى‏فرمايد: «لازم است انسان عاقل به حساب خود رسيدگى كند و تمام عيبها و زشتى‏هايى را كه دارد، نسبت به دين و رأى و اخلاق و ادب اين كه ثبت و ضبط كند و آنها را به ذهن خود بسپارد يا آن كه در صفحه كاغذى بنويسد و براى برطرف نمودن آنها فعاليت كند.»(100) 
امام رضا (ع) مى‏فرمايد: «ليس منّا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم»آن كس كه همه روزه به حساب خويشتن رسيدگى نكند از ما نيست. 
كنترل و اداره نفس، كار آسان و ساده‏اى نيست، بلكه به تدبير، بردبارى و تلاش د فراوان نياز دارد، مگر نفس امّاره به اين سادگى تسليم مى‏شود؟ و مگر به آسانى پاى ميز محاكمه و حسابرسى حاضر مى‏گردد؟ در اين كه چگونه به حساب خود بپردازيم، بايد گفت: يكى از راه‏هايى كه در حسابرسى نفس، مؤثر و مفيد است، اين است كه انسان به ياد محاسبه شديد و سخت قيامت بيفتد كه در آن هنگام از جن و انس حسابرسى دقيق مى‏كنند. قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «سنفرغ لكم ايّه الثقلان»(101) به زودى به حساب شما مى‏پردازيم اى دو گروه انس و جن! 
امام على (ع) مى‏فرمايد: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا و زنوها قبل ان توازنوا»(102) قبل از آن كه در قيامت به حساب شما برسند، در دنيا به حساب خود بپردازيد و قبل از آن كه كارهاى شما رابسنجند، خود رابسنجيد. 
قرآن در آيات متعدد موضوع حسابرسى قيامت را مطرح نموده كه به جهت اختصار به چند مورد اشاره مى‏كنيم: 
1- «و ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم به اللّه»(103) اگر آنچه را در نفس داريد ظاهر سازيد يا مخفى كنيد، خدا شما را به آن حساب خواهد كرد. 
2- «و نضع الموازين القسط ليوم القيامة فلا تظلم نفس شيئاً و ان كان مثقال حبة من خردل اتينابها و كفى بنا حاسبين»(104) ميزانهاى عدالت را در قيامت برپا مى‏داريم، پس هيچ كس مورد ستم قرار نخواهد گرفت و اگر به مقدار يك مثقال از دانه خردل، عمل داشته باشد آن را براى حساب خواهيم آورد و خود ما براى حسابگرى كافى هستيم. 
3- «يومئذ الناس اشتاتاً ليروا اعمالهم فمن يعمل مثقال ذرّة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرّة شراً يره»(105) در قيامت مردم دسته دسته خارج مى‏شوند تا اعمالشان را مشاهده كنند پس هر كسى ذرّه اى كار خير انجام داده باشد آن را خواهد ديد و هر كس ذرّه‏اى كار شر انجام داده باشد آن را مشاهده خواهد نمود. 
قرآن‏كريم براى تربيت بشر در مورد فراوانى مى‏فرمايد: خداوند رقيب و عالم به اعمال شما است: «همانا خداوند بر اعمال شما مراقب و حافظ و آگاه است.»(106) 
حضرت عيسى (ع) مى‏فرمايد: هنگامى كه مرا از ميانشان گرفتى تو خود مراقب آنها بودى. از آيات قرآن به استفاده مى‏شود كه همه اعمال و حركات و گفتار و حتى نفس كشيدنها و افكار و نيّات آدمى در نامه عملش ثبت وضبط مى‏گردد و براى حساب قيامت باقى مى‏ماند. ازاين‏رو، بر هر انسان مؤمن لازم است مواظب و مراقب نفس خويش باشد كه گناه نكند و فرائض الهى از او ترك نشود. قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «و وضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين مما فيه و يقولون يا ويلتنا ما لهذا الكتاب لايغادر صغيرة و لا كبيرة الا احصاها و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا يظلم ربك احدا»(107) و كتاب نهاده مى‏شود، پس مجرمين را مى‏بينى كه از آنچه در نامه عملشان به ثبت رسيده، ترسانند و مى‏گويند: اى واى اين كتاب چگونه هيچ امر كوچك و بزرگ را فرو نگذاشته، مگر آن كه آن را به شمار آورده است و همه اعمالشان را حاضر مى‏يابند و پروردگارت به هيچ كس ظلم نمى‏كند. «يوم تجد كل نفس ما عملت من خير محضراً و ما عملت من سوء تودلو انّ بينها و بينه امداً بعيداً»(108) روز قيامت هر كسى هر عمل خيرى را انجام داده، حاضر مى‏يابد و نيز هر عمل بدى را مرتكب شده حاضر مى‏يابد و آرزو مى‏كند كه بين او و عملش فاصله زيادى باشد. _________________________________________________________________ 

پي‌نوشت‌ها:
 

1. سوره يوسف، آيه 111. 
2. سوره نحل، آيه 89. 
3. لسان العرب، باب راء، ماده «ربو». 
4. سوره حج، آيه 5. 
5. سوره اسراء، آيه 24. 
6. التحقيق، ج‏4، ص 36. 
7. ژان ساتو، ترجمه غلامحسين شكوهى، مربيان بزرگ، انتشارات دانشگاه تهران، ص 13. 
8. محمود صناعى، آزادى و تربيت، ص 46. 
9. مناقب خوارزمى، ص 272. 
10. سوره غافر، آيه 67. 
11. سوره حديد، آيه 20. 
12. مكارم الاخلاق، ص 222. 
13. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 15، احكام اولاد، ص 194. 
14. همان. 
15. لغتنامه دهخدا، ج‏1، حرف «الف». 
16. سوره احزاب، آيه 21. 
17. سوره ممتحنه، آيه 4 و 6. 
18. سوره ص، آيه 47 - 45. 
19. سوره مريم، آيه 51. 
20. همان، آيه 56. 
21. همان، آيه 54. 
22. سوره انعام،آيه 87 - 84 و 90. 
23. سنن النبى، ص 15. 
24. امام، الگوى امت، ص 59. 
25. سوره مائده، آيه 48. 
26. سوره فرقان، آيه 74 
27. سوره تحريم، آيه 11 و 12. 
28. سوره هود، آيه 46 - 42. 
29. سوره كهف، آيه 26 - 9. 
30. سوره اعراف، آيات، 113 و 120؛ سوره يونس، آيه 80 به بعد؛ سوره شعراء، آيه 38 - 46. 
31. سوره يوسف، آيات 21 - 56. 
32. سوره كهف، آيات 9 - 26. 
33. سوره ابراهيم، آيات 35 - 41، سوره حج، آيه 51،43،42،26،58 سوره شعراء، آيات 69 - 92؛ سوره صافات، آيات 83، 113. 
34. سوره ابراهيم، آيات 35 - 41، سوره حج، آيه 51،43،42،26،58 سوره شعراء، آيات 69 - 92؛ سوره صافات، آيات 83، 113. 
35. سوره اعراف، آيات 59 - 64 ؛ سوره يونس، آيات 71 - 73 ؛ سوره نوح، آيات 1- 27؛ سوره هود، آيات 2 - 49 ؛ سوره صافات، آيات 75 - 82. 
36. سوره نساء، آيه 163 ؛ سوره انعام، آيه 44 ؛ سوره انبياء، آيات 83 و 84 ؛ سوره ص، آيات 41 - 44. 
37.سوره سبأ، آيات 4 - 13 ؛ سوره ص، آيات، 17 - 26؛ سوره انيباء، آيات 78 - 80 ؛ سوره بقره، آيه 251. 
38. سوره انعام، آيه 90. 
39. سوره احزاب، آيه 21. 
40. سوره قلم، آيه 4. 
41. حاج شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج‏1، ص 410. 
42. سوره توبه، آيه 128. 
43. سوره فاطر، آيه 8. 
44. سوره كهف، آيه 6. 
45. سوره شعرا، آيه 3. 
46. نهج البلاغه، خطبه: 192. 
47. مفردات راغب اصفهانى، ص 48 ؛ تفسيرالميزان، ج 2، ص 127. 
48. سوره طه، آيه 2؛ سوره كهف، آيه 6، سوره شعراء، آيه 3، سوره نحل، آيه 82. 
49. زمخشرى، كشاف، ج‏1،ص 182. 
50. فخررازى، تفسيرالكبير، ج 6، ص 14. 
51. سوره بقره، آيه 213. 
52. سوره كهف، آيه 56. 
53. سوره نازعات، آيه 45. 
54. 
55. سوره يونس، آيه 57. 
56. سوره بقره، آيه 66 ؛ سوره آل عمران، آيه 138؛ سوره مائده، آيه 46؛ سوره نور، آيه 34. 
57. سوره لقمان، آيه 13. 
58. سوره سبأ، آيه 46. 
59. استاد شهيد مطهرى، ده گفتار، ص 224. 
60. سوره لقمان، آيه 13. 
61. سوره هود. 
62. صحيفه سجاديه، دعاى‏20، مكارم الاخلاق. 
63. سوره اعراف، آيه 62. 
64. سوره اعراف، آيه 68. 
65. همان، آيه 93. 
66. همان. 
67. اصول كافى ، ج‏2، ص 258. 
68. فروع كافى، ج 3، ص 296 - 297. 
69. بحارالانوار، ج 74، ص 338. 
70. تحف العقول، ص 368. 
71. سوره مريم، آيه 31. 
72. سوره عنكبوت، آيه 8. 
73. همان. 
74. سوره عصر، آيه 2 - 3. 
75. سوره آل عمران، آيه 191؛ سوره رعد، آيه 3؛ سوره نحل، آيات 10 - 11 و 69 ؛ سوره غاشيه، آيات 17 - 20 ؛ سوره نبأ، آيه 6 - 16 . 
76. سوره لقمان، آيه 27 ؛ سوره كهف، آيه 109. 
77. سوره اعراف، آيه 146. 
78. همان. 
79. سوره آل عمران، آيه 191. 
80. شرح دعاى سحر، ص 187. 
81. وسائل الشيعه، ج‏11، ابواب جهاد نفس، باب 5، ح 1 ص‏153. 
82. سوره ص،آيه 46. 
83. همان، آيه 26. 
84. بحارالانوار، ج‏6، ص 132- 133. 
85. همان. 
86. همان. 
87. همان، ص 137. 
88. همان، ص 135. 
89. همان، ص 136. 
90. همان، ج 16، ص 265. 
91. سوره انسان، آيه 10. 
92. بحارالانوار، ج 96، ص 356. 
93. سوره توبه، آيه 81. 
94. سوره طه، آيه 81. 
95. بحارالانوار، ج 73، ص 77. 
96. سوره مطففين، آيه 4. 
97. بحارالانوار، ج 76، ص 190. 
98. مستدرك، ج 1، ص 119. 
99. بحارالانوار، ج 22، ص 530. 
100. جامع السعادات ، ج‏3، ص 640. 
101. غررالحكم. 
102. حقايق، ص 304. 
103. بحارالانوار، ج 17، ص 116. 
104. اصول كافى ، ج‏2، ص 455. 
105. سوره الرحمن، آيه 26. 
106. غررالحكم، ص 385. 
107. سوره بقره، آيه 284. 
108. سوره انبياء، آيه 47. 
109. سوره زلزال، آيه 8. 
110. سوره نساء. 
111. سوره كهف، آيه 49. 
112. سوره آل عمران، آيه 30. 
 

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام ـ ش 297


نظرات شما عزیزان:

نام :
آدرس ایمیل:
وب سایت/بلاگ :
متن پیام:
:) :( ;) :D
;)) :X :? :P
:* =(( :O };-
:B /:) =DD :S
-) :-(( :-| :-))
نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه:





موضوعات مرتبط: تربیتی
 
 
این وب سایت جهت بسط وگسترش فرهنگ قرآنی ، با لا بردن سطح آگاهیهای دینی اعتقادی تربیتی