آیا «تقیه» در تعالیم اسلام وجود دارد؟

آیا «تقیه» محافظه کاری آمیخته با ترس است یا حفظ نیروها در مسیر تاکتیک‌های سازنده؟

این روزها گفتگو از مساله «تقیه» فراوان می شود و نفی و اثباتهائی روی آن انجام می گیرد که چون بعضا توأم با آگاهی کامل نیست از اصل حقیقت بسیار فاصله دارد. برای رسیدن به عمق این بحث لازم است تمام بحثهای اصولی را که پیرامون این مساله مهم وجود دارد به صورت سؤالاتی طرح کنیم و سپس با در نظر گرفتن همه جوانب به بررسی آنها بپردازیم.

1. آیا به راستی عنوانی به نام «تقیه» در تعلیمات مذهبی ما وجود دارد؟

2. اگر چنین است آیا ماهیت تقیه یک نوع محافظه کاری آمیخته با ترس و وحشت از اظهار عقیده درونی و مقدم داشتن مصالح شخصی بر بیان حقیقت محسوب نمی شود؟

3. آیا این مفهوم دلیلی بر تأیید گفتار آنها که می گویند: «انگیزه پیدایش مذهب عوامل استعمار اقتصادی بوده تا مقاومت توده های زحمت کش زیر پوشش اینگونه افکار در هم شکسته شود» نیست؟ اگر چنین نیست مفهوم واقعی تقیه کدام است؟

4. اصولا چه دلیلی از کتاب و سنت (دو منبع اصیل اسلامی) برای این موضوع در دست داریم؟

5. وانگهی فلسفه و روح تقیه چیست؟ و چگونه می توان آن را در مسیر حرکت تکاملی جامعه به کار گرفت؟

6. از اینها گذشته آیا به راستی تقیه مخصوص شیعه است؟ یا جزء معتقدات سایرگروه های اسلامی نیز هست؟ و آیا تقیه در مکتب های مختلف سیاسی و اجتماعی کنونی دنیا نیز وجود دارد یا نه؟

7. آخرین سخن اینکه آیا تقیه امروز هم واجب است یا حرام؟ و به گونه کلی در کجا لازم و در کجا حرام است؟

اینها مجموع بحثهای اصولی مربوط به مساله تقیه است. ما فکر می کنیم اگر تعریف تقیه و مفهوم و ماهیت آن روشن گردد به بسیاری از پرسش ها خود به خود پاسخ داده خواهد شد؛ لذا نخست به آن می پردازیم.

مفهوم و ماهیت «تقیه»

ریشه این کلمه در لغت همان "تقوی" و "القا" است که به معنی پرهیز کردن و خویشتن داری است؛ بنابراین تقیه از نظر مفهوم لغوی به عمل کسی گفته می شود که کارش آمیخته با یک نوع مراقبت و پرهیز و خویشتن داری باشد. در مورد تعریف علمی آن، یکی از قدیمی ترین تعاریف که در دست است از مرحوم «شیخ مفید» عالم و دانشمند معروف و سرشناس اسلامی است که همه مسلمانان برای او احترام قائلند و در قرون نخستین می زیسته و آن این است که: «اَلتَقیَةُ سِرُّ الِاعتِقادِ و مُکاتَمَةُ المُخالِفینَ وَ تَرکُ مُظاهَرَتِهِم بِما یُعَقِّبُ ضَرَراً فِی الدِّینِ وَالدُّنیا»؛ (تقیه مستور داشتن اعتقاد باطنی و کتمان در برابر مخالفان بخاطر اجتناب از زیانهای دینی و دنیوی است).(1)

همان گونه که مشاهده می شود عنصر اصلی تقیه را در این تعریف دو چیز تشکیل می دهد: یکی مساله «کتمان اعتقاد باطنی» و دیگری «پیشگیری از زیان و ضررهای معنوی و مادی» است. اما مهم این است که بدانیم آیا هدف از این پیش گیری، رعایت مصالح و منافع شخصی و مقدم داشتن آن بر مصالح اجتماعی است یا هدف جلوگیری از هدر رفتن نیروهای اصیل و سازنده، و ذخیره کردن آنها برای یک مبارزه حساب شده در برابر مخالفان و دشمنان است؟ با اینکه ذکر کلمه «دینی» در ضمن اهداف تقیه پاسخ این سوال را روشن می سازد؛ اما ناچاریم توضیح بیشتری در این زمینه بدهیم:

حالت تقیه به خود گرفتن چنانکه خواهیم دید معمولا مخصوص اقلیت‌هائی است که در چنگال یک اکثریت نیرومند و زورگو (اکثریت کمی یا کیفی) گرفتار شوند و ببینند اظهار عقیده باطنی کردن، آن هم به صورت نامنظم و پراکنده، گذشته از اینکه هیچگونه ثمره‌ای جز بیدار ساختن دشمن ندارد، نیروهای فعال و سازنده را تدرجا به نابودی یا ضعف می کشاند و سرمایه هائی که برای این اقلیت با توجه به نفرات کم آنها بسیار گران قیمت و پرارزش است به این ترتیب از میان می برد بدون اینکه هیچ گونه نتیجه مثبتی از آن گرفته شود.

آیا عقل و درایت و پایان نگری ایجاب نمی کند که این نیروها بدین گونه تباه نشوند؛ بلکه با کتمان عقیده باطنی، نیروهای خود را ذخیره کنند تا در موقع لزوم و به هنگام نیاز و فرارسیدن لحظات سرنوشت و فرصت‌های مناسب از آنها به طور موثر و قاطع بهره گیری کنند؟ مثال روشنی که در اینجا می توان بر این موضوع ذکر کرد این است که در بسیاری از روستاها که چشمه های کوچکی وجود دارد هرگز مستقیما آب چشمه را به زمین ها نمی فرستند؛ زیرا آب چشمه در همان گامهای نخستین تدریجا در یک نقطه از زمین فرو می رود بدون آنکه زراعت را تر کند، بلکه یک استخر بزرگ در کنار چشمه می سازند و راه خروج آب را از استخر به کلی مسدود می کنند، هنگامی که استخر پر شد روزنه وسیع آن را می گشاید و آبهای ذخیره شده در استخر با سرعت و فشار در مدت کوتاهی زمینهای وسیعی را می پوشاند و سیراب می کند در حالی که قبلا تقریبا همه آبها به هدر می رفت.

با توجه به این حقیقت هدف نهائی تقیه روشن می گردد و به طور سربسته پاسخ بسیاری از پرسش ها در این زمینه داده خواهد شد؛ در عین حال مشروح اهداف مختلف تقیه را پس از ذکر دلایل و مدارک این مساله در منابع اسلامی باز گو خواهیم کرد.

ادامه دارد ...  اختصاص تقیّه به شیعه؟

منبع:

مجله مکتب اسلام، فروردین 1357، سال هجدهم، شماره 1، از صفحه 8 تا 10.

پی نوشت:

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: