آیا رستاخیز براى حیوانات هم وجود دارد؟

شك نیست كه نخستین شرط حساب و جزا مسئله عقل و شعور و بدنبال آن تكلیف و مسئولیت است، طرفداران این عقیده مى‏گویند مداركى در دست است كه نشان مى‏دهد حیوانات نیز به اندازه خود داراى درك و فهمند، از جمله:
زندگى بسیارى از حیوانات آمیخته با نظام جالب و شگفت‏انگیزى است كه روشنگر سطح عالى فهم و شعور آنها است كیست كه درباره مورچگان و زنبور عسل و تمدن عجیب آنها و نظام شگفت‏انگیز لانه و كندو، سخنانى نشنیده باشد، و بر درك و شعور تحسین‏آمیز آنها آفرین نگفته باشد؟ گرچه بعضى میل دارند همه اینها را یك نوع الهام غریزى بدانند، اما هیچ دلیلى بر این موضوع در دست نیست كه اعمال آنها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام مى‏شود.
چه مانعى دارد كه این اعمال همانطور كه ظواهرشان نشان مى‏دهد ناشى از عقل و درك باشد؟ بسیار مى‏شود كه حیوانات بدون تجربه قبلى در برابر حوادث پیش‏بینى نشده دست به ابتكار مى‏زنند، مثلًا گوسفندى كه در عمرش گرگ را ندیده براى نخستین بار كه آن را مى‏بیند به خوبى خطرناك بودن این دشمن را تشخیص داده و به هر وسیله كه بتواند براى دفاع از خود و نجات از خطر متوسل مى‏شود.
علاقه‏اى كه بسیارى از حیوانات تدریجا به صاحب خود پیدا مى‏كنند شاهد دیگرى براى این موضوع است، بسیارى از سگهاى درنده و خطرناك نسبت به صاحبان خود و حتى فرزندان كوچك آنان مانند یك خدمتگذار مهربان رفتار مى‏كنند.
داستانهاى زیادى از وفاق حیوانات و اینكه آنها چگونه خدمات انسانى را جبران مى‏كنند در كتابها و در میان مردم شایع است كه همه آنها را نمیتوان افسانه دانست. و مسلم است آنها را به آسانى نمى‏توان ناشى از غریزه دانست، زیرا غریزه معمولًا سرچشمه كارهاى یكنواخت و مستمر است، اما اعمالى كه در شرایط خاصى كه قابل پیش‏بینى نبوده بعنوان عكس العمل انجام مى‏گردد به فهم و شعور شبیه‏تر است تا به غریزه.