بطلان ادعای انکار بهشت و جهنم در آخرت

 سوال

 نظر شما در مورد عقیده بعضی از مدعیان صوفی گری که می گویند: «بهشت و جهنم و پاداش و جزای اخروی وجود ندارد و این ها را برای این گفته اند که مردم از راه مستقیم خارج نشوند» چیست؟(در صورتی که خداوند در قرآن می فرماید وعده الهی راست است)

وضعیت زنان و شوهران بهشتی، اگر تمایل به هم نداشته باشند

 سوال

 آیا غلمان در بهشت برای تلذذ جنسی زنان هستند؟ وضعیت زنان و شوهران بهشتی که تمایل به هم ندارند، چیست؟

دلايل اثبات معاد

1 ـ عدالت خداوند
در مـيان همه موجودات ، انسان داراى ويژگى اختيار است ، بسا ممكن است كه از آزادى و اختيار خود سـوء اسـتفاده كرده و از عمل كردن به فرامين الهى روى برگرداند و به حقوق ديگران بويژه يتيمان ، ضعيفان و بيچارگان دست درازى كند و حتى با انبيا و مؤ منين نيز به مبارزه بر خيزد.

اندیشه قم

 مسیح الله محمدی

چطور می توان به کسی که تازه می خواهد مسلمان شود آدرس بهشت و جهنم را داد؟ جی بهشت و جهنم کجاست؟ پاسخ داد؟

همه چیز درباره بهشت

       بهشت واقعيتى برتر از افسانه‏
پاداش صالحان و پارسايان‏

انسيه نوش‏آبادى‏

 تأمل و تفكر پيرامون بهشت در آيات و روايات مربوطه، كافى است تا شور و هيجانى عميق در آدمى پديد آورده و او را براى سوق به چنين سعادتى در صراط مستقيم به حركت وادارد.

ماموریت فرشتگان الهی چیست؟

یکى از رؤساى چهارگانه ملائکه «میکائیل» است. میکائیل به معناى عبیداللّه مى باشد. میکائیل موکل ارزاق موجودات بوده و اعوان و یارانى نیز در جمع عالم دارد.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی:فراموش کردن معاد عامل بیراهه رفتن است

حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی گفت: گروهی از انسان‌ها معاد را فراموش می‌کنند و به بیراهه می‌روند زیرا معاد با سرنوشت ابدی آدمی سر و کار دارد و محدود به تعداد مشخصی از سال نیست.
به گزارش خبرنگار شفقنا در قم، استاد برجسته حوزه علمیه قم ظهر امروز در درس تفسیر قرآن خود در مسجد اعظم با اشاره به روایتی از حضرت محمد(ص) اظهار کرد: ایشان فرمودند هر چیزی قلبی دارد و قلب قرآن هم سوره «یس» است.

بهشت چگونه جایی است؟

 در بهشت داخل نمى ‏شود، جز كسى كه امامان را بشناسد و امامان نیز او را بشناسند .

بهشت، جایگاهی است که همه انسان ها رسیدن به آن را آرزو می کنند. همه افراد در نهاد خویش، چنین خواسته ای را دارند و اهل ایمان هم سودای دستیابی به آن عالم جاویدانِ بدونِ رنج و ناراحتی را در سر می پرورانند. آنان هم که با بصیرت و عرفان به جهان هستی می‌ نگرند و خود را پاک و صالح احساس می کنند، برای نجات از سختی ها و تلخی ها و پرگشودن به جهان نعمت ها و لذّت ها، با خوشحالی خواستار کنار رفتن «پرده و حجاب تن» هستند. اما اینکه بهشت چگونه جایگاهی است، عوامل ورود به بهشت چیست و درجات بهشتیان چگونه است، از مجهولاتی است که دست یافتن به آن ها برای آدمی بسیار خوشایند است.

تصویری از بهشت توصیف شده در قرآن

خداوند متعال نه تنها در قرآن، بلکه در سایر ادیان آسمانی، مردمان را نوید می‌دهد که با ایمان و انجام اعمال صالح می‌توانند به بهشت برین دست یایند. بهشتی که سراسر خوشی و شادی است. تصویری که از بهشت در قرآن ترسیم شده است بسیار زیبا و گاه حیرت‌انگیز است که در این مجال در صدد بیان برخی توصیفات قرآنی آن می‌باشیم.

پاداش زنان در بهشت در مقابل حورالعین برای مردان

به سوی بهشت

از حضرت امام محمد باقر علیه السلام روایت است که فرمود: به خدا سوگند که خالی نبوده است بهشت از ارواح مؤمنان از روزی که حق تعالی خلق کرده است آن را و خالی نبوده است جهنّم از ارواح کافران و عاصیان از روزی که آفریده است او را.

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام روایت است که با شیعیان خود فرمودند: خانه های شما برای شما بهشت است، و قبرهای شما از برای شما بهشت است و از برای بهشت خلق شده اید و بازگشت شما به سوی بهشت است.

حسنات

هر عملی که در دنیا کرده شود بدون ولایت، سیّئه است و به ولایت حَسنه است. و همان عمل جزاشان است که «سَیُجْزِیهم وَصْفَهُم» [با صفتشان مجازاتشان خواهیم کرد [چرا که آن عمل در دنیا صفت و خلقشان شده است که «الدنیا مزرعه الاخره» یعنی آن چه در این دنیا کاشته اند در آن جا حاصلش بر می دارند.

امّا آن که ـ نعوذ باللّه ـ از این عالم بی محبت و ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام برود، آن وقت معلوم می شود که در این عالم در صراط المستقیم نبوده است و از اهل جهنم بوده است و عین ثابتش ظل اسماء قهریّه بوده است. اصلْ محبت است اگر همه آن نَفَس آخر باشد.

حُبّ علی علیه السلام

حدیث است از پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم که: «حق تعالی قبول می کند توبه بنده را مادام که روح به گلویش نرسیده باشد» و «تا مادام که پرده از روی کار در نظرش برداشته نشود». و پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «محبت علی علیه السلام عبادت است» و فرموده که: «اگر خلق بر محبت علی علیه السلام جمع شدندی دوزخ مخلوق نشدی»

ولیکن با هیچ کس عداوت نمی توان نمود، چرا که بسیار کس باشند که در ظاهر از اهل شقاوت نماید و آخر از اهل بهشت باشد و بسیار کس باشد که در ظاهر از اهل سعادت نماید و آخر از اهل جهنم شود، به غیر از حق تعالی عاقبت امور را کس دیگر نداند.

ویژگی های پُل صراط

آن طور که از قرآن کریم واحادیث استفاده می شود، پل صراط دو ویژگی کلّی و عمده دارد:

1. این پل بزرگ بر روی جهنّم کشیده شده و همه افراد برای ورود به بهشت؛ باید از روی آن عبور کنند. 15 بنابر این، همه افراد پس از وارد شدنِ ابتدایی و موقّت به دوزخ، در صورت عبور از آن می توانند وارد بهشت شوند.

خداوند در قرآن فرموده: «هیچ کس از شما نیست جز این که وارد دوزخ می شوید و این یک فرمان حتمی پروردگار تو است، سپس افراد با تقوا را از آن محیط نجات می دهیم و از آتش بیرون می بریم و ستمکاران را در حالی که از ناتوانی به زانو در آمده اند، در آتش وا می گذاریم.» 16

امام جعفر صادق در تفسیر آیه «پروردگار تو در کمین گاه است و اعمال مردم را می بیند و می شنود» 17 فرمود: «مرصاد، پُلی است در صراط که هر بنده ای که حقّ مظلومی برگردن او باشد، از آن جا نخواهد گذشت.»18

2. درباره این پُل که روی جهنّم کشیده شده و همه افراد باید از آن عبور کنند تا داخل بهشت شوند، پیامبر اسلام فرموده است:

الصّراطُ ادَّقُ مِنَ الشّعر وأحَدُّ مِنَ السَّیفِ وَأظلَم مِنَ اللَّیلِ.19

«صراط، از مو باریک تر، از شمشیر برنده تر و از شب، ظلمانی تر است.

حال، از روی چنین پُلی با این خصوصیات، چگونه می توان عبور کرد؟

برای کسانی که در دنیا و زندگی خویش، در بحران های خطرناک و لغزنده، در طوفان شهوت ها و تمایلات نفسانی و بر سر دوراهی دین داری و انحراف، از صراط مستقیم و راه حق نلغزیده اند، عبور از «پل صراط» کار مشکلی نیست و همان طور که در دنیا نلغزیده و آلوده به گناه نشده اند، از آن پل باریک و خطرناک هم به راحتی عبور خواهند کرد.

صراط راست، که داند در آن جهان رفتن

کسی که خود کند این جا، به راست رفتار 20

آری، اهل ایمان در پرتو مقام معنوی خویش چنان مشمول عنایت خداوندی قرار می گیرند که از طرفی قوّت و قدرت فوق العاده ای پیدا می کنند و از طرف دیگر، به بیان پیامبر همان طور که آتش سوزان «نمرودی» برای حضرت ابراهیم خلیل سرد و سالم و بی خطر شد،21 برای آنان نیز هم چنین حالتی را پیدا می کند.

پُل صِراط

پُل صِراط، چگونه است؟ چه جایی است؟ و چگونه از روی آن می توان عبور کرد؟ صراط، به معنای «راه» است خداوند در قرآن، 45 بار از «صراط مستقیم» سخن گفته، همگان را بدان فراخوانده و ما هر روز حدّاقل در نمازهای واجب 10 مرتبه از خدا می خواهیم که ما را به «صراط مستقیم» هدایت نماید.

صراط مستقیم، مسیر صحیح انسانیت است که همه انسان ها باید آن را برگزینند و در آن زندگی خویش را سامان بخشند، تا به عبور از «صراط قیامت» که استمرار و بازتاب «صراط مستقیم» دنی است، موّفق شوند.

مرادِ همه 45 آیه ای که در قرآن، «صراط مستقیم» را مطرح کرده اند، «صراط مستقیم» در دنیا است، که به «صراط قیامت» می انجامد. در چند آیه از آن ها هم می خوانیم: ای پیامبر! تو همه مردم را به «صراط مستقیم» دعوت می کنی؛ ولی آنان که به قیامت ایمان ندارند، از صراط مستقیم تجاوز می کنند و منحرف می شوند و به عذاب الهی گرفتار می گردند.11

ای کــه در دنیـا نـرفتـی، برصـراطِ مستقیـم

در قیامت بر صراطت؛ جای تشویش است وبیم

قلب زَر اندود، نستانند در بازارِ حشر

خالصی باید که بیرون آید از آتش سلیم12

امام حسن عسکری فرموده است: «صراط مستقیم، دو صراط است: یک صراط مستقیم دنیا و دیگری صراط آخرت. اما صراط دنیا آن راهی است که از حد گذشتن و زیادی روی نداشته و از کوتاهی و نارسایی هم پیراسته باشد و از موازنه و تعادل، به باطل و انحراف نمی گراید. اما صراط آخرت راهی است که افراد با ایمان بعد از عبور از آن به بهشت وارد می شوند و از نعمت های جاویدان خدایی برخوردار می گردند.» 13

بندند باز، بر سر دوزخ، پُل صــراط

هر کس از او گذشت، مقیم جنان شود

و آن کس که از صراط، بلغزید پای او

در خواری و عذاب اَبد، جاودان شود

بهشت در قرآن; پل سرنوشت ساز

از مقامات تَبتُّل تا فن

موجود بودن بهشت و جهنم

از دیر باز این بحث میان متکلمان مطرح بوده است که آیا بهشت و جهنم آفریده شده اند و اکنون موجودند و یا خداوند آنها را پس از رستاخیز خواهد آفرید؟

از آن جا که این بحث نظریه (موجود بدون روز قیامت) ر از زاویه ای دیگر نشان می دهد و در حقیقت بیان و تعبیری دیگر از همین نظریه دانسته می شود به گونه فشرده و اشاره وار آرای شماری از عالمان و پاره ای از استنادهای قرآنی و روایی را یاد می کنیم .

شیخ صدوق می نویسد :

( واعتقادنا فی الجنة والنار انّهما مخلوقتان و انّ النبیّ(ص) قد دخل الجنة ورأی النار حین عرج به.)82

ما اعتقاد داریم که بهشت و جهنم آفریده شده اند و پیامبر(ص) در سفر معراج به بهشت درآمده و جهنم را دیده است .

شیخ طوسی می نویسد :

( والسّمع دلّ علی أنّ الجنة والنّار مخلوقتان الآن والمعارضات متأوّلة.)83

از روایات دانسته می شود که بهشت و جهنم اکنون وجود دارند و آنچه با این فهم ناهمسان باشد باید به نیک ترین وجه جهت داده شود .

عبدالرزاق لاهیجی می نویسد :

( وخلاف است در این که جنّت و نار موجودند الآن یا موجود خواهند شد در روز قیامت . اکثر بر مذهب اوّلند و بعضی از معتزله بر مذهب ثانی. و حق مذهب اول است بنا بر دلالت ظواهر آیات و احادیث بر آن.)84

وی پاره ای دلیلهای مذهبِ مخالف را مطرح می کند و به آنها پاسخ می گوید.85

آفرینش قیامت

زمانی برپایی قیامت و روز جزا به بیان روشن آیات قرآن تنها برای خداوند دانسته برپا شود و انسان حجاب و حصار مادیّتِ این جهان را فرونهد قیامت برای اوآشکار خواهد استاد شهید مصطفی خمینی بر این باور است که روز قیامت و روز جز اکنون وجود دارد یوم الدین); یعنی روز قیامت اکنون وجود دارد. با این فرق نهادن رأی آن عالم شهید که می گوید: (روز قیامت الآن وجود دارد) روشن وی نمی خواهد بگوید:هم اکنون انسان پس از مردن واردِ روز قیامت می شود و مورد ) پس منظور از وجود داشتنِ روز قیامت; یعنی این (حقیقت زمانی) هم بر وجود بودن روز قیامت گواهی می دهند اشاره به همین معنی دارد که وقتی پیامبر(ص آشکارگردید و این به نوبه خود گواه آن است که چنین حقیقتی اکنون وجود دارد ایشان بر درستیِ فهم و رأی خویش این گونه به آیه: (مالک یوم الدین) استناد می اگر روز قیامت اکنون نباشد نمی توان عالم قبر را برزخ دانست زیرا میان نیستی و روز قیامت از جمله غیبِ آسمانها و زمین است و در این جهان حقیقت و واقعیت آن بر پس روز قیامت حقیقتی است که مالکیت خداوند بر آن قرار دارد از روایات دانسته می شود که بهشت و جهنم اکنون وجود دارند و آنچه با این فهم وخلاف است در این که جنّت و نار موجودند الآن یا موجود خواهند شد در روز قیامت کسانی که بر این عقیده اند بهشت و جهنم آفریده شده و اکنون وجود دارد به آیاتی

دلائل منکران

منکران خلقت بهشت و دوزخ با دلیل نقلی و عقلی بر مدعای خود استدلال نموده اند که اینک هر دو را یادآور می شویم:

1 دلیل نقلی

این استدلال مبنی بر دو مطلب استوار است:

الف: آیات قرآنی حاکی از آن است که بهشت جایگاه دائمی و قرارگاه همیشگی است آنجا که بهشت را به «جنة الخلد» ⁽¹²⁾ و دوزخ را به «دار الخلد» ⁽¹³⁾ توصیف می کند و در برخی از آیات نعمت های بهشتی را دائمی توصیف می کند و می فرماید:

«أکلها دائم و ظلها» ⁽¹⁴⁾ خوردنی ها و سایه آن جاودانی است.

بهشت و دوزخ برزخی

آیاتی در قرآن حاکی از آن است که برای برزخیان از نیکوکار و بدکار، بهشت و دوزخی وجود دارد و هم اکنون هر دو مخلوق و آفریده شده اند ولی هرگز این آیات گواه بر مخلوق بودن بهشت و دوزخ مربوط به آخرت نیست و استدلال به آنها بر موضوع بحث کاملا بیگانه است.

قرآن درباره مؤمن به رسولان عیسی که به خاطر ایمانش کشته شد، می فرماید:

«قیل ادخل الجنة قال یا لیت قومی یعلمون» (یس/26) .

به او گفته شد داخل بهشت شو، وی گفت ای کاش قوم من از وضع من مطلع می شدند.

جنت در این آیه، جنت برزخی است، نه جنت موعود.

قرآن درباره فراعنه یادآور می شود که آنان پیش از قیامت بر آتش عرضه می شوند و روز قیامت دچار سخت ترین عذاب می گردند، آنجا که می فرماید:

«النار یعرضون علیها غدوا و عشیا و یوم تقوم الساعة. ادخلوا آل فرعون اشد العذاب» . (غافر/46) .

«صبح و عصر فراعنه بر آتش عرضه می شوند و روز بر پائی قیامت خاندان فرعون به سخت ترین عذاب گرفتار می شوند» .

از این بیان روشن می شود که آیاتی که در آنها تنها لفظ جنت وارد شده یا جنت آدم و حواء موضوع بحث قرار گرفته و یا جنت و نار برزخی مطرح شده است، از آیات محل بحث بیرون بوده و باید تنها به آیاتی چشم بدوزیم که موضوع بحث آن بهشت و دوزخ موعود امم عالم است اینک در این باره می گوئیم از برخی از آیات وجود کنونی بهشت و یا دوزخ کاملا استفاده می شود :

1 «و لقد رآه نزلة اخری، عند سدرة المنتهی، عندها جنة المأوی» (نجم/ 13 15)

«پیامبر (ص) فرشته وحی را نزد «سدرة المنتهی» دید، نزد آن (سدرة المنتهی) جنة المأوی است» .

مقصود از «جنة المأوی» ، همان بهشت موعود است که در آیات دیگر از آن به جنات عدن و مانند آن تعبیر شده است این آیه به روشنی می رساند که پیامبر، فرشته وحی را در کنار «سدرة المنتهی» که در جنت آن بهشت جاودان قرار دارد، دیده است و اگر بهشت آفریده نشده بود، یک چنین نشانه دادن، خارج از فصاحت و بلاغت می بود.

2 آیاتی که در آن از آماده شدن بهشت و دوزخ برای نیکوکاران و بدکاران گزارش داده شده است، می تواند گواه بر وجود کنونی هر دو باشد، مثلا درباره بهشت می گوید:

«أعدت للمتقین» (آل عمران/133) : برای پرهیزگاران آماده شده است.

«أعدت للذین آمنوا بالله و رسله» (حدید/21) : برای گروهی که به خدا و رسولان او ایمان آورده اند؛ آماده شده است.

«و اتقوا النار التی اعدت للکافرین» (آل عمران/131) : از آتشی بپرهیزید که برای کافران آماده شده است.

و در برخی از آیات کلمه «اعد» بکار رفته یعنی آماده نموده است، آنجا که می فرماید:

«و اعد لهم جنات تجری تحتها الانهار» (توبه / 100) : بهشتی را که زیر درختان آن آب جاری می شود، برای آنان آماده کرده است.

«و اعد لهم عذابا مهینا» (احزاب /57) : برای آنان عذاب خوار کننده آماده کرده است.

این آیات که در آنها کلمه «اعداد» بکار رفته است حاکی از آماده بوده این دو کانون است و اگر به هنگام نزول وحی وجود نداشت بکار بردن آن نیاز به تأویل دارد و تا موجبی برای تأویل نباشد باید ظاهر را أخذ کرد.

حق این است که ظواهر این آیات تا دلیل قاطع بر تأویل نباشد، حاکی از وجود کنونی بهشت و دوزخ است.

و از میان روایات می توان با روایت «هروی» که از امام هشتم (ع) نقل حدیث کرده است استدلال نمود وی می گوید: به امام رضا (ع) گفتم: ای فرزند پیامبر خدا از بهشت و دوزخ به من خبر بده، آیا آن دو الان آفریده شده اند؟

فرمود: آری. رسول خدا (ص) آنگاه که به معراج رفت از بهشت و دوزخ دیدن نمود، گفتم: گروهی می گویند که بهشت و دوزخ در قلمرو و تقدیر خدا است و در آینده آفریده می شوند.

امام (ع) فرمود: آنان از ما نیستند و ما هم از آنان نیستیم، هر کس خلقت بهشت و دوزخ را انکار کند، پیامبر و ما را انکار کرده و از ولایت ما بیرون رفته و در آتش دوزخ مخلد خواهد بود. ⁽⁹⁾

2 ابن عماره از پدر خود نقل کرد که امام صادق (ع) فرمود: آنکس که چهار چیز را انکار کند شیعه ما نیست و آنها عبارتند از:

1 معراج، 2 سؤال قبر، 3 خلقت کنونی بهشت و دوزخ، 4 شفاعت، ⁽¹⁰⁾

3 و نیز از حضرت رضا (ع) نقل شده است که فرمود: مؤمن کسی است که به یکتائی خدا و رجعت و حلال بودن دو متعه (متعه حج و متعه زنان) و معراج و سؤال در قبر و حوض کوثر و شفاعت و آفرینش کنونی بهشت و دوزخ و ... ایمان بیاورد. ⁽¹¹⁾

دلائل خلقت بهشت و دوزخ

از بهشت و دوزخ در لسان قرآن به «جنت» و «جحیم» یا «جهنم» و «نار» یاد می شود ولی هرگز مقصود از هر «جنت» که در قرآن وارد شده است، بهشت موعود نیست چه بسا قرآن کلمه جنت را در مورد باغهای معمولی این جهان بکار برده است و نباید این آیات ملاک بحث باشد آنجا که می فرماید:

«و لولا اذ دخلت جنتک قلت ما شاء الله» (کهف/39) .

چرا هنگامی که به باغ خود وارد شدی کلمه «ما شاء الله» را بر زبان جاری نکردی؟

و در آیه دیگر می فرماید: «لقد کان لسبأ فی مسکنهم آیة جنتان عن یمین و شمال کلوا من رزق ربکم و اشکروا له بلدة طیبة و رب غفور» (سبأ/15) .

«در سرزمین «سبأ» برای آن گروه در چپ و راست، دو باغ بود به آنان گفتیم از روزی پروردگار خود بخورید و شکر نعمت را بجا آورید این است شهر پاکیزه و پروردگار آمرزنده» .

در این دو آیه کلمه «جنت» وارد شده است که حاکی از آن است که این جنت موجود بوده است ولی هرگز مربوط به بهشت موعود در قیامت نیست.

برخی مانند «تفتازانی» در شرح مقاصد آیات مربوط به آدم و حواء را که مدتی در بهشت بسر می بردند، ولی به خاطر مخالفت با ارشاد خدا از آن بیرون شدند، گواه بر آفرینش بهشت موعود دانسته و می گوید مقصود از «جنت» در آیات یاد شده همان بهشت موعود برای امم عالم است سپس می افزاید: برخی می گویند مقصود از جنت در آیات آدم و حوا یکی از باغهای وسیع دنیا است آنگاه این نظر را مورد انتقاد قرار داده می گویند یک چنین تفسیر بازیگری با دین و بی اعتنائی به اتفاق مسلمانان است. ⁽⁸⁾

ولی به نظر ما پا فشاری تفتازانی بر تفسیر «جنت» در آیات آدم و حوا به بهشت موعود، کاملا بیجا است و اگر گروهی از مفسران آن را به باغ دنیوی تفسیر کرده اند به خاطر آیات خلود است که می گوید پس از دخول به بهشت دیگر از آن خروجی نیست و ساکنان بهشت پیوسته و جاودانه در آنجا زندگی خواهند کرد.

آیاتی که حاکی از جاودانه بودن ساکنان بهشت است بیش از آن است که در اینجا یادآوری گردد ولی به عنوان نمونه برخی را یاد آور می شویم:

1 قرآن بهشت را «جنة الخلد» می نامد آنجا که می فرماید: «قل أدلک خیر أم جنة الخلد التی وعد المتقون» (فرقان/15) .

آیا آن (دوزخ) خوب است؟ یا بهشت جاودانی که پرهیزکاران به آن نوید داده شده اند؟

2 قرآن در آیات بی شماری بهشتیان را با کلمه «خالدون» توصیف می فرماید این آیات سبب شده است که برخی جنت آدم و حوا را غیر از بهشت موعود تفسیر کنند.

البته در آیات خلد احتمال دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه این خلود از آن آن گروه از ساکنان بهشت است که در پرتو عمل صالح به آنجا وارد شوند و در حق آنان قرآن می فرماید :

«عطاء غیر مجذوذ» (هود/108) . «پاداش جاویدان و مستمر» .

و اما انسانی که در خود بهشت متولد گردد آیا او هم جاودانه است یا نه، آیات خلود ناظر به آن نیست.

در هر حال هدف این است که جنت مربوط به آدم و حواء قابلیت هر دو تفسیر را دارد، بنابراین از دلائل قطعی مخلوق بودن بهشت و دوزخی که انسان ها بر اثر عمل نیک و بد به آن وارد می شوند، به شمار نمی رود.